BhagavadGita.xml

<?xml version="1.0" encoding="utf-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
 <teiHeader>
  <fileDesc>
   <titleStmt>
    <title>
     श्रीमद्भगवद्गीता
    </title>
    <editor role="Digital Editor">
     <persName>
      Shikha Thakur
     </persName>
    </editor>
   </titleStmt>
   <publicationStmt>
    <p string="Published electronically by Open Source"/>
   </publicationStmt>
   <sourceDesc>
    <p string="Derived from https://sanskritdocuments.org/doc_giitaa/bhagvadnew.html"/>
   </sourceDesc>
  </fileDesc>
 </teiHeader>
 <text xml:lang="sa-Deva">
  <body>
   <div n="१" type="chapter">
    <head>
     अर्जुनविषादयोग
    </head>
    <sp who="धृतराष्ट्र उवाच">
     <speaker>
      धृतराष्ट्र उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-१">
      <l n="१-१.१">
       धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
      </l>
      <l n="१-१.२">
       मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-२">
      <l n="१-२.१">
       दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।
      </l>
      <l n="१-२.२">
       आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ १-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३">
      <l n="१-३.१">
       पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।
      </l>
      <l n="१-३.२">
       व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४">
      <l n="१-४.१">
       अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
      </l>
      <l n="१-४.२">
       युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-५">
      <l n="१-५.१">
       धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् ।
      </l>
      <l n="१-५.२">
       पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ १-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-६">
      <l n="१-६.१">
       युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
      </l>
      <l n="१-६.२">
       सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ १-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-७">
      <l n="१-७.१">
       अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
      </l>
      <l n="१-७.२">
       नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-८">
      <l n="१-८.१">
       भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः ।
      </l>
      <l n="१-८.२">
       अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ १-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-९">
      <l n="१-९.१">
       अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
      </l>
      <l n="१-९.२">
       नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१०">
      <l n="१-१०.१">
       अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
      </l>
      <l n="१-१०.२">
       पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-११">
      <l n="१-११.१">
       अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।
      </l>
      <l n="१-११.२">
       भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१२">
      <l n="१-१२.१">
       तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
      </l>
      <l n="१-१२.२">
       सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१३">
      <l n="१-१३.१">
       ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
      </l>
      <l n="१-१३.२">
       सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥ १-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१४">
      <l n="१-१४.१">
       ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
      </l>
      <l n="१-१४.२">
       माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१५">
      <l n="१-१५.१">
       पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
      </l>
      <l n="१-१५.२">
       पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१६">
      <l n="१-१६.१">
       अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।
      </l>
      <l n="१-१६.२">
       नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१७">
      <l n="१-१७.१">
       काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।
      </l>
      <l n="१-१७.२">
       धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१८">
      <l n="१-१८.१">
       द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
      </l>
      <l n="१-१८.२">
       सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ॥ १-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-१९">
      <l n="१-१९.१">
       स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
      </l>
      <l n="१-१९.२">
       नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलोऽभ्यनुनादयन् ॥ १-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२०">
      <l n="१-२०.१">
       अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः ।
      </l>
      <l n="१-२०.२">
       प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२१">
      <l n="१-२१.१">
       हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-२१">
      <l n="१-२१.२">
       सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ १-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२२">
      <l n="१-२२.१">
       यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
      </l>
      <l n="१-२२.२">
       कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्रणसमुद्यमे ॥ १-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२३">
      <l n="१-२३.१">
       योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः ।
      </l>
      <l n="१-२३.२">
       धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-२४">
      <l n="१-२४.१">
       एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत ।
      </l>
      <l n="१-२४.२">
       सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ १-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२५">
      <l n="१-२५.१">
       भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
      </l>
      <l n="१-२५.२">
       उवाच पार्थ पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति ॥ १-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२६">
      <l n="१-२६.१">
       तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान् ।
      </l>
      <l n="१-२६.२">
       आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ॥ १-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२७">
      <l n="१-२७.१">
       श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।
      </l>
      <l n="१-२७.२">
       तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ॥ १-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२८">
      <l n="१-२८.१">
       कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ।
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-२८">
      <l n="१-२८.२">
       दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥ १-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-२९">
      <l n="१-२९.१">
       सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।
      </l>
      <l n="१-२९.२">
       वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥ १-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३०">
      <l n="१-३०.१">
       गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते ।
      </l>
      <l n="१-३०.२">
       न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥ १-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३१">
      <l n="१-३१.१">
       निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।
      </l>
      <l n="१-३१.२">
       न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥ १-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३२">
      <l n="१-३२.१">
       न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ।
      </l>
      <l n="१-३२.२">
       किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ १-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३३">
      <l n="१-३३.१">
       येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ।
      </l>
      <l n="१-३३.२">
       त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ १-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३४">
      <l n="१-३४.१">
       आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
      </l>
      <l n="१-३४.२">
       मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ १-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३५">
      <l n="१-३५.१">
       एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।
      </l>
      <l n="१-३५.२">
       अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥ १-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३६">
      <l n="१-३६.१">
       निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
      </l>
      <l n="१-३६.२">
       पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥ १-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३७">
      <l n="१-३७.१">
       तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
      </l>
      <l n="१-३७.२">
       स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ १-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३८">
      <l n="१-३८.१">
       यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
      </l>
      <l n="१-३८.२">
       कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ १-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-३९">
      <l n="१-३९.१">
       कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
      </l>
      <l n="१-३९.२">
       कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ १-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४०">
      <l n="१-४०.१">
       कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
      </l>
      <l n="१-४०.२">
       धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ १-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४१">
      <l n="१-४१.१">
       अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
      </l>
      <l n="१-४१.२">
       स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ १-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४२">
      <l n="१-४२.१">
       सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
      </l>
      <l n="१-४२.२">
       पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ १-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४३">
      <l n="१-४३.१">
       दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः ।
      </l>
      <l n="१-४३.२">
       उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ १-४३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४४">
      <l n="१-४४.१">
       उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
      </l>
      <l n="१-४४.२">
       नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ १-४४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४५">
      <l n="१-४५.१">
       अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।
      </l>
      <l n="१-४५.२">
       यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ १-४५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१-४६">
      <l n="१-४६.१">
       यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
      </l>
      <l n="१-४६.२">
       धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥ १-४६॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="१-४७">
      <l n="१-४७.१">
       एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
      </l>
      <l n="१-४७.२">
       विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ १-४७॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ।
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ।
      </l>
      <l>
       अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="२" type="chapter">
    <head>
     साङ्ख्ययोग
    </head>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-१">
      <l n="२-१.१">
       तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
      </l>
      <l n="२-१.२">
       विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-२">
      <l n="२-२.१">
       कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
      </l>
      <l n="२-२.२">
       अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३">
      <l n="२-३.१">
       क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
      </l>
      <l n="२-३.२">
       क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-४">
      <l n="२-४.१">
       कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
      </l>
      <l n="२-४.२">
       इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५">
      <l n="२-५.१">
       गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
      </l>
      <l n="२-५.२">
       हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥ २-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६">
      <l n="२-६.१">
       न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो
      </l>
      <l n="२-६.२">
       यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
      </l>
      <l n="२-६.३">
       यानेव हत्वा न जिजीविषाम-
      </l>
      <l n="२-६.४">
       स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-७">
      <l n="२-७.१">
       कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।
      </l>
      <l n="२-७.२">
       यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ २-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-८">
      <l n="२-८.१">
       न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद् यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
      </l>
      <l n="२-८.२">
       अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ २-८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-९">
      <l n="२-९.१">
       एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
      </l>
      <l n="२-९.२">
       न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१०">
      <l n="२-१०.१">
       तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
      </l>
      <l n="२-१०.२">
       सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-११">
      <l n="२-११.१">
       अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
      </l>
      <l n="२-११.२">
       गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१२">
      <l n="२-१२.१">
       न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
      </l>
      <l n="२-१२.२">
       न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥ २-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१३">
      <l n="२-१३.१">
       देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
      </l>
      <l n="२-१३.२">
       तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ २-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१४">
      <l n="२-१४.१">
       मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
      </l>
      <l n="२-१४.२">
       आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१५">
      <l n="२-१५.१">
       यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
      </l>
      <l n="२-१५.२">
       समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१६">
      <l n="२-१६.१">
       नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
      </l>
      <l n="२-१६.२">
       उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१७">
      <l n="२-१७.१">
       अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
      </l>
      <l n="२-१७.२">
       विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१८">
      <l n="२-१८.१">
       अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
      </l>
      <l n="२-१८.२">
       अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥ २-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-१९">
      <l n="२-१९.१">
       य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
      </l>
      <l n="२-१९.२">
       उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२०">
      <l n="२-२०.१">
       न जायते म्रियते वा कदाचिन्
      </l>
      <l n="२-२०.२">
       नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
      </l>
      <l n="२-२०.३">
       अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
      </l>
      <l n="२-२०.४">
       न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२१">
      <l n="२-२१.१">
       वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
      </l>
      <l n="२-२१.२">
       कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ २-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२२">
      <l n="२-२२.१">
       वासांसि जीर्णानि यथा विहाय
      </l>
      <l n="२-२२.२">
       नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
      </l>
      <l n="२-२२.३">
       तथा शरीराणि विहाय जीर्णा-
      </l>
      <l n="२-२२.४">
       न्यान्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२३">
      <l n="२-२३.१">
       नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
      </l>
      <l n="२-२३.२">
       न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२४">
      <l n="२-२४.१">
       अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
      </l>
      <l n="२-२४.२">
       नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२५">
      <l n="२-२५.१">
       अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
      </l>
      <l n="२-२५.२">
       तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२६">
      <l n="२-२६.१">
       अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
      </l>
      <l n="२-२६.२">
       तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२७">
      <l n="२-२७.१">
       जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
      </l>
      <l n="२-२७.२">
       तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२८">
      <l n="२-२८.१">
       अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
      </l>
      <l n="२-२८.२">
       अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-२९">
      <l n="२-२९.१">
       आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
      </l>
      <l n="२-२९.२">
       आश्चर्यवच्चैनमन्यः श‍ृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३०">
      <l n="२-३०.१">
       देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
      </l>
      <l n="२-३०.२">
       तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३१">
      <l n="२-३१.१">
       स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
      </l>
      <l n="२-३१.२">
       धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३२">
      <l n="२-३२.१">
       यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
      </l>
      <l n="२-३२.२">
       सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥ २-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३३">
      <l n="२-३३.१">
       अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि ।
      </l>
      <l n="२-३३.२">
       ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३४">
      <l n="२-३४.१">
       अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
      </l>
      <l n="२-३४.२">
       सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३५">
      <l n="२-३५.१">
       भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
      </l>
      <l n="२-३५.२">
       येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ २-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३६">
      <l n="२-३६.१">
       अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
      </l>
      <l n="२-३६.२">
       निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥ २-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३७">
      <l n="२-३७.१">
       हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
      </l>
      <l n="२-३७.२">
       तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३८">
      <l n="२-३८.१">
       सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
      </l>
      <l n="२-३८.२">
       ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-३९">
      <l n="२-३९.१">
       एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां श‍ृणु ।
      </l>
      <l n="२-३९.२">
       बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४०">
      <l n="२-४०.१">
       नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
      </l>
      <l n="२-४०.२">
       स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ २-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४१">
      <l n="२-४१.१">
       व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
      </l>
      <l n="२-४१.२">
       बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥ २-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४२">
      <l n="२-४२.१">
       यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
      </l>
      <l n="२-४२.२">
       वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४३">
      <l n="२-४३.१">
       कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
      </l>
      <l n="२-४३.२">
       क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४४">
      <l n="२-४४.१">
       भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
      </l>
      <l n="२-४४.२">
       व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ २-४४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४५">
      <l n="२-४५.१">
       त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
      </l>
      <l n="२-४५.२">
       निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ २-४५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४६">
      <l n="२-४६.१">
       यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
      </l>
      <l n="२-४६.२">
       तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४७">
      <l n="२-४७.१">
       कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
      </l>
      <l n="२-४७.२">
       मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४८">
      <l n="२-४८.१">
       योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
      </l>
      <l n="२-४८.२">
       सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-४९">
      <l n="२-४९.१">
       दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
      </l>
      <l n="२-४९.२">
       बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५०">
      <l n="२-५०.१">
       बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
      </l>
      <l n="२-५०.२">
       तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ २-५०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५१">
      <l n="२-५१.१">
       कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
      </l>
      <l n="२-५१.२">
       जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥ २-५१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५२">
      <l n="२-५२.१">
       यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
      </l>
      <l n="२-५२.२">
       तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५३">
      <l n="२-५३.१">
       श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
      </l>
      <l n="२-५३.२">
       समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-५४">
      <l n="२-५४.१">
       स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
      </l>
      <l n="२-५४.२">
       स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ २-५४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="२-५५">
      <l n="२-५५.१">
       प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् ।
      </l>
      <l n="२-५५.२">
       आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५६">
      <l n="२-५६.१">
       दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
      </l>
      <l n="२-५६.２">
       वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५७">
      <l n="२-५७.१">
       यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
      </l>
      <l n="२-५७.२">
       नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५८">
      <l n="२-५८.१">
       यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
      </l>
      <l n="२-५८.२">
       इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-५९">
      <l n="२-५९.१">
       विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
      </l>
      <l n="२-५९.२">
       रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६०">
      <l n="२-६०.१">
       यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
      </l>
      <l n="२-६०.२">
       इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६१">
      <l n="२-६१.१">
       तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
      </l>
      <l n="२-६१.२">
       वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६२">
      <l n="२-६२.१">
       ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
      </l>
      <l n="२-६२.२">
       सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६३">
      <l n="२-६३.१">
       क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
      </l>
      <l n="२-६३.२">
       स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६४">
      <l n="२-६४.१">
       रागद्वेषविमुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
      </l>
      <l n="२-६४.२">
       आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६५">
      <l n="२-६५.१">
       प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
      </l>
      <l n="२-६५.२">
       प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६६">
      <l n="२-६६.१">
       नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
      </l>
      <l n="२-६६.२">
       न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ २-६६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६७">
      <l n="२-६७.१">
       इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
      </l>
      <l n="२-६७.२">
       तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६८">
      <l n="२-६८.१">
       तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
      </l>
      <l n="२-६८.२">
       इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-६९">
      <l n="२-६९.१">
       या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
      </l>
      <l n="२-६९.२">
       यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-७०">
      <l n="२-७०.१">
       आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
      </l>
      <l n="२-७०.२">
       तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-७१">
      <l n="२-७१.१">
       विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
      </l>
      <l n="२-७१.२">
       निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="२-७२">
      <l n="२-७२.१">
       एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
      </l>
      <l n="२-७२.२">
       स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="२">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="३" type="chapter">
    <head>
     कर्मयोग
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="३-१">
      <l n="३-१.१">
       ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
      </l>
      <l n="३-१.२">
       तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ३-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२">
      <l n="३-२.१">
       व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
      </l>
      <l n="३-२.२">
       तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ ३-२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="३-३">
      <l n="३-३.१">
       लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
      </l>
      <l n="३-३.२">
       ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ॥ ३-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-४">
      <l n="३-४.१">
       न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
      </l>
      <l n="३-४.२">
       न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-५">
      <l n="३-५.१">
       न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
      </l>
      <l n="३-५.२">
       कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ॥ ३-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-६">
      <l n="३-६.१">
       कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् ।
      </l>
      <l n="३-६.२">
       इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ३-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-७">
      <l n="३-७.१">
       यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="३-७.२">
       कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ३-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-८">
      <l n="३-८.१">
       नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः ।
      </l>
      <l n="३-८.२">
       शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ३-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-९">
      <l n="३-९.१">
       यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः ।
      </l>
      <l n="३-९.२">
       तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ३-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१०">
      <l n="३-१०.१">
       सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः ।
      </l>
      <l n="३-१०.२">
       अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ ३-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-११">
      <l n="३-११.१">
       देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
      </l>
      <l n="३-११.२">
       परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ३-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१२">
      <l n="३-१२.१">
       इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
      </l>
      <l n="३-१२.२">
       तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ३-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१३">
      <l n="३-१३.१">
       यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
      </l>
      <l n="३-१३.२">
       भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥ ३-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१४">
      <l n="३-१४.१">
       अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः ।
      </l>
      <l n="३-१४.२">
       यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ ३-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१५">
      <l n="३-१५.१">
       कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
      </l>
      <l n="३-१५.२">
       तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥ ३-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१६">
      <l n="३-१६.१">
       एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः ।
      </l>
      <l n="३-१६.२">
       अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥ ३-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१७">
      <l n="३-१७.१">
       यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
      </l>
      <l n="३-१७.२">
       आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ३-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१८">
      <l n="३-१८.१">
       नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
      </l>
      <l n="३-१८.२">
       न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-१९">
      <l n="३-१९.१">
       तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर ।
      </l>
      <l n="३-१९.२">
       असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२०">
      <l n="३-२०.१">
       कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
      </l>
      <l n="३-२०.२">
       लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ ३-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२१">
      <l n="३-२१.१">
       यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ।
      </l>
      <l n="३-२१.२">
       स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ ३-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२२">
      <l n="३-२२.१">
       न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
      </l>
      <l n="३-२२.२">
       नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ३-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-২৩">
      <l n="३-२३.१">
       यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
      </l>
      <l n="३-२३.२">
       मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ३-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२४">
      <l n="३-२४.१">
       उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
      </l>
      <l n="३-२४.२">
       सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ ३-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२५">
      <l n="३-२५.१">
       सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
      </l>
      <l n="३-२५.२">
       कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम् ॥ ३-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२६">
      <l n="३-२६.१">
       न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
      </l>
      <l n="३-२६.२">
       जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन् ॥ ३-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२७">
      <l n="३-२७.१">
       प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
      </l>
      <l n="३-२७.२">
       अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ ३-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२८">
      <l n="३-२८.१">
       तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः ।
      </l>
      <l n="३-२८.२">
       गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ ३-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-२९">
      <l n="३-२९.१">
       प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
      </l>
      <l n="३-२९.२">
       तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ॥ ३-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३०">
      <l n="३-३०.१">
       मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
      </l>
      <l n="३-३०.२">
       निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३१">
      <l n="३-३१.१">
       ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः ।
      </l>
      <l n="३-३१.२">
       श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३२">
      <l n="३-३२.१">
       ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
      </l>
      <l n="३-३२.२">
       सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३३">
      <l n="३-३३.१">
       सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
      </l>
      <l n="३-३३.२">
       प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३४">
      <l n="३-३४.१">
       इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
      </l>
      <l n="३-३४.२">
       तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३५">
      <l n="३-३५.१">
       श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
      </l>
      <l n="३-३५.२">
       स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३-३५॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="३-३६">
      <l n="३-३६.१">
       अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ।
      </l>
      <l n="३-३६.२">
       अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३-३६॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="३-३७">
      <l n="३-३७.१">
       काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।
      </l>
      <l n="३-३७.२">
       महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३८">
      <l n="३-३८.१">
       धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च ।
      </l>
      <l n="३-३८.२">
       यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥ ३-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-३९">
      <l n="३-३९.१">
       आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
      </l>
      <l n="३-३९.२">
       कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-४०">
      <l n="३-४०.१">
       इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
      </l>
      <l n="३-४०.२">
       एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ३-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-४१">
      <l n="३-४१.१">
       तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
      </l>
      <l n="३-४१.२">
       पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ ३-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-४२">
      <l n="३-४२.१">
       इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
      </l>
      <l n="३-४२.२">
       मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ३-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="३-४३">
      <l n="३-४३.१">
       एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
      </l>
      <l n="३-४३.२">
       जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ३-४३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="३">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="४" type="chapter">
    <head>
     ज्ञानकर्मसंन्यासयोग
    </head>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="४-१">
      <l n="४-१.१">
       इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ।
      </l>
      <l n="४-१.२">
       विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥ ४-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२">
      <l n="४-२.१">
       एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः ।
      </l>
      <l n="४-२.२">
       स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ॥ ४-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३">
      <l n="४-३.१">
       स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः ।
      </l>
      <l n="४-३.२">
       भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् ॥ ४-३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="४-४">
      <l n="४-४.१">
       अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ।
      </l>
      <l n="४-४.२">
       कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४-४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="४-५">
      <l n="४-५.१">
       बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।
      </l>
      <l n="४-५.२">
       तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ ४-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-६">
      <l n="४-६.१">
       अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ।
      </l>
      <l n="४-६.२">
       प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ ४-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-७">
      <l n="४-७.१">
       यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
      </l>
      <l n="४-७.२">
       अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ ४-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-८">
      <l n="४-८.१">
       परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
      </l>
      <l n="४-८.२">
       धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ४-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-९">
      <l n="४-९.१">
       जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः ।
      </l>
      <l n="४-९.२">
       त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ४-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१०">
      <l n="४-१०.१">
       वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ।
      </l>
      <l n="४-१०.२">
       बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ ४-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-११">
      <l n="४-११.१">
       ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
      </l>
      <l n="४-११.२">
       मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ४-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१२">
      <l n="४-१२.१">
       काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
      </l>
      <l n="४-१२.२">
       क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ ४-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१३">
      <l n="४-१३.१">
       चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
      </l>
      <l n="४-१३.२">
       तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥ ४-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१४">
      <l n="४-१४.१">
       न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
      </l>
      <l n="४-१४.२">
       इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ ४-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१५">
      <l n="४-१५.१">
       एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः ।
      </l>
      <l n="४-१५.२">
       कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥ ४-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१६">
      <l n="४-१६.१">
       किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ।
      </l>
      <l n="४-१६.२">
       तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ ४-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१७">
      <l n="४-१७.१">
       कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
      </l>
      <l n="४-१७.२">
       अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ ४-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१८">
      <l n="४-१८.१">
       कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
      </l>
      <l n="४-१८.२">
       स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥ ४-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-१९">
      <l n="४-१९.१">
       यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः ।
      </l>
      <l n="४-१९.२">
       ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२०">
      <l n="४-२०.१">
       त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः ।
      </l>
      <l n="४-२०.२">
       कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥ ४-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-২১">
      <l n="४-२१.१">
       निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः ।
      </l>
      <l n="४-२१.२">
       शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥ ४-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२२">
      <l n="४-२२.१">
       यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः ।
      </l>
      <l n="४-२२.२">
       समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥ ४-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२३">
      <l n="४-२३.१">
       गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः ।
      </l>
      <l n="४-२३.२">
       यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ ४-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२४">
      <l n="४-२४.१">
       ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् ।
      </l>
      <l n="४-२४.२">
       ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ ४-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२५">
      <l n="४-२५.१">
       दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते ।
      </l>
      <l n="४-२५.२">
       ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ ४-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२६">
      <l n="४-२६.१">
       श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति ।
      </l>
      <l n="४-२६.२">
       शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ ४-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२७">
      <l n="४-२७.१">
       सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ।
      </l>
      <l n="४-२७.२">
       आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ ४-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२८">
      <l n="४-२८.१">
       द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे ।
      </l>
      <l n="४-२८.२">
       स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ ४-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-२९">
      <l n="४-२९.१">
       अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे ।
      </l>
      <l n="४-२९.२">
       प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ ४-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३०">
      <l n="४-३०.१">
       अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति ।
      </l>
      <l n="४-३०.२">
       सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ४-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३१">
      <l n="४-३१.१">
       यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
      </l>
      <l n="४-३१.२">
       नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ४-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३२">
      <l n="४-३२.१">
       एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।
      </l>
      <l n="४-३२.२">
       कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ४-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३३">
      <l n="४-३३.१">
       श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप ।
      </l>
      <l n="४-३३.२">
       सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ४-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३४">
      <l n="४-३४.१">
       तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
      </l>
      <l n="४-३४.२">
       उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ ४-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३५">
      <l n="४-३५.१">
       यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ।
      </l>
      <l n="४-३५.२">
       येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ४-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३६">
      <l n="४-३६.१">
       अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।
      </l>
      <l n="४-३६.２">
       सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ ४-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३७">
      <l n="४-३७.१">
       यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="४-३७.२">
       ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३८">
      <l n="४-३८.१">
       न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
      </l>
      <l n="४-३८.२">
       तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ४-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-३९">
      <l n="४-३९.१">
       श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
      </l>
      <l n="४-३९.२">
       ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-४०">
      <l n="४-४०.१">
       अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति ।
      </l>
      <l n="४-४०.२">
       नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-४१">
      <l n="४-४१.१">
       योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम् ।
      </l>
      <l n="४-४१.२">
       आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥ ४-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="४-४२">
      <l n="४-४२.१">
       तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः ।
      </l>
      <l n="४-४२.२">
       छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४-४२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="४">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="५" type="chapter">
    <head>
     संन्यासयोग
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="५-१">
      <l n="५-१.१">
       संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि ।
      </l>
      <l n="५-१.२">
       यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ॥ ५-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="५-२">
      <l n="५-२.१">
       संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ ।
      </l>
      <l n="५-२.२">
       तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ॥ ५-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-३">
      <l n="५-३.१">
       ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति ।
      </l>
      <l n="५-३.२">
       निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ॥ ५-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-४">
      <l n="५-४.१">
       साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः ।
      </l>
      <l n="५-४.२">
       एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् ॥ ५-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-५">
      <l n="५-५.१">
       यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते ।
      </l>
      <l n="५-५.२">
       एकं साङ्ख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-६">
      <l n="५-६.१">
       संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः ।
      </l>
      <l n="५-६.२">
       योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥ ५-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-७">
      <l n="५-७.१">
       योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः ।
      </l>
      <l n="५-७.२">
       सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ५-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-८">
      <l n="५-८.१">
       नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् ।
      </l>
      <l n="५-८.२">
       पश्यञ्श‍ृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन् ॥ ५-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-९">
      <l n="५-९.१">
       प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि ।
      </l>
      <l n="५-९.२">
       इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ॥ ५-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१०">
      <l n="५-१०.१">
       ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः ।
      </l>
      <l n="५-१०.२">
       लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ५-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-११">
      <l n="५-११.१">
       कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि ।
      </l>
      <l n="५-११.२">
       योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ॥ ५-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१२">
      <l n="५-१२.१">
       युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् ।
      </l>
      <l n="५-१२.२">
       अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥ ५-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१३">
      <l n="५-१३.१">
       सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी ।
      </l>
      <l n="५-१३.२">
       नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् ॥ ५-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१४">
      <l n="५-१४.१">
       न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः ।
      </l>
      <l n="५-१४.२">
       न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ ५-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१५">
      <l n="५-१५.१">
       नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः ।
      </l>
      <l n="५-१५.२">
       अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ ५-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१६">
      <l n="५-१६.१">
       ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः ।
      </l>
      <l n="५-१६.२">
       तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् ॥ ५-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१७">
      <l n="५-१७.१">
       तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः ।
      </l>
      <l n="५-१७.२">
       गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ ५-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१८">
      <l n="५-१८.१">
       विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि ।
      </l>
      <l n="५-१८.२">
       शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ ५-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-१९">
      <l n="५-१९.१">
       इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः ।
      </l>
      <l n="५-१९.२">
       निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ ५-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२०">
      <l n="५-२०.१">
       न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् ।
      </l>
      <l n="५-२०.२">
       स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः ॥ ५-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-২১">
      <l n="५-२१.१">
       बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् ।
      </l>
      <l n="५-२१.２">
       स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ ५-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२२">
      <l n="५-२२.१">
       ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते ।
      </l>
      <l n="५-२२.२">
       आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ ५-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-২৩">
      <l n="५-२३.१">
       शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात् ।
      </l>
      <l n="५-२३.２">
       कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ ५-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२४">
      <l n="५-२४.१">
       योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः ।
      </l>
      <l n="५-२४.२">
       स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ ५-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२५">
      <l n="५-२५.१">
       लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः ।
      </l>
      <l n="५-२५.२">
       छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥ ५-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२६">
      <l n="५-२६.१">
       कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् ।
      </l>
      <l n="५-२६.२">
       अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ॥ ५-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२७">
      <l n="५-२७.१">
       स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः ।
      </l>
      <l n="५-२७.२">
       प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ ५-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२८">
      <l n="५-२८.१">
       यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः ।
      </l>
      <l n="५-२८.२">
       विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ ५-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="५-२९">
      <l n="५-२९.१">
       भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् ।
      </l>
      <l n="५-२९.२">
       सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ ५-२९॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="५">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       संन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="६" type="chapter">
    <head>
     आत्मसंयमयोग
    </head>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="६-१">
      <l n="६-१.१">
       अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
      </l>
      <l n="६-१.२">
       स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ ६-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२">
      <l n="६-२.१">
       यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।
      </l>
      <l n="६-२.२">
       न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ॥ ६-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३">
      <l n="६-३.१">
       आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
      </l>
      <l n="६-३.२">
       योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ६-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४">
      <l n="६-४.१">
       यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
      </l>
      <l n="६-४.२">
       सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ६-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-५">
      <l n="६-५.१">
       उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
      </l>
      <l n="६-५.२">
       आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ६-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-६">
      <l n="६-६.१">
       बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
      </l>
      <l n="६-६.२">
       अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ॥ ६-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-७">
      <l n="६-७.१">
       जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
      </l>
      <l n="६-७.２">
       शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ६-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-८">
      <l n="६-८.१">
       ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ।
      </l>
      <l n="६-८.２">
       युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ६-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-९">
      <l n="६-९.१">
       सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
      </l>
      <l n="६-९.२">
       साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ६-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१०">
      <l n="६-१०.१">
       योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
      </l>
      <l n="६-१०.२">
       एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ ६-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-११">
      <l n="६-११.१">
       शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
      </l>
      <l n="६-११.२">
       नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ ६-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१२">
      <l n="६-१२.१">
       तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।
      </l>
      <l n="६-१२.२">
       उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ ६-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१३">
      <l n="६-१३.१">
       समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
      </l>
      <l n="६-१३.२">
       सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ ६-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१४">
      <l n="६-१४.१">
       प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।
      </l>
      <l n="६-१४.२">
       मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१५">
      <l n="६-१५.१">
       युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।
      </l>
      <l n="६-१५.२">
       शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ ६-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१६">
      <l n="६-१६.१">
       नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
      </l>
      <l n="६-१६.२">
       न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ ६-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१७">
      <l n="६-१७.१">
       युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
      </l>
      <l n="६-१७.२">
       युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ ६-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१८">
      <l n="६-१८.१">
       यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
      </l>
      <l n="६-१८.२">
       निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ ६-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-१९">
      <l n="६-१९.१">
       यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
      </l>
      <l n="६-१९.२">
       योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ ६-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२०">
      <l n="६-२०.१">
       यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
      </l>
      <l n="६-२०.२">
       यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ ६-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२१">
      <l n="६-२१.१">
       सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
      </l>
      <l n="६-२१.२">
       वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ ६-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२२">
      <l n="६-२२.१">
       यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
      </l>
      <l n="६-२२.२">
       यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ ६-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२३">
      <l n="६-२३.१">
       तं विद्याद् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
      </l>
      <l n="६-२३.२">
       स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ ६-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२४">
      <l n="६-२४.१">
       सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
      </l>
      <l n="६-२४.२">
       मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ ६-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२५">
      <l n="६-२५.१">
       शनैः शनैरुपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।
      </l>
      <l n="६-२५.२">
       आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ ६-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२६">
      <l n="६-२६.१">
       यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
      </l>
      <l n="६-२६.२">
       ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ६-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२७">
      <l n="६-२७.१">
       प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।
      </l>
      <l n="६-२७.२">
       उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥ ६-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२८">
      <l n="६-२८.१">
       युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।
      </l>
      <l n="६-२८.२">
       सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ ६-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-२९">
      <l n="६-२९.१">
       सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
      </l>
      <l n="६-२९.२">
       ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३०">
      <l n="६-३०.१">
       यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
      </l>
      <l n="६-३०.२">
       तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ६-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३१">
      <l n="६-३१.१">
       सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
      </l>
      <l n="६-३१.२">
       सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३२">
      <l n="६-३२.१">
       आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="६-३२.२">
       सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ६-३२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="६-३३">
      <l n="६-३३.१">
       योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।
      </l>
      <l n="६-३३.२">
       एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ॥ ६-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३४">
      <l n="६-३४.१">
       चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
      </l>
      <l n="६-३४.२">
       तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ६-३४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="६-३५">
      <l n="६-३५.१">
       असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
      </l>
      <l n="६-३५.२">
       अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३६">
      <l n="६-३६.१">
       असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
      </l>
      <l n="६-३६.२">
       वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६-३६॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="६-३७">
      <l n="६-३७.१">
       अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः ।
      </l>
      <l n="६-३७.२">
       अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ६-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३८">
      <l n="६-३८.१">
       कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
      </l>
      <l n="६-३८.२">
       अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ६-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-३९">
      <l n="६-३९.१">
       एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
      </l>
      <l n="६-३९.२">
       त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ६-३९॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="६-४०">
      <l n="६-४०.१">
       पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
      </l>
      <l n="६-४०.२">
       न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ६-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४१">
      <l n="६-४१.१">
       प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
      </l>
      <l n="६-४१.२">
       शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ६-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४२">
      <l n="६-४२.१">
       अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
      </l>
      <l n="६-४२.२">
       एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ॥ ६-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४३">
      <l n="६-४३.१">
       तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
      </l>
      <l n="६-४३.२">
       यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६-४३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४४">
      <l n="६-४४.१">
       पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।
      </l>
      <l n="६-४४.२">
       जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ६-४४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४५">
      <l n="६-४५.१">
       प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
      </l>
      <l n="६-४५.२">
       अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ ६-४५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४६">
      <l n="६-४६.१">
       तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
      </l>
      <l n="६-४६.२">
       कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६-४६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="६-४७">
      <l n="६-४७.१">
       योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
      </l>
      <l n="६-४७.२">
       श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ६-४७॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="६">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="७" type="chapter">
    <head>
     ज्ञानविज्ञानयोग
    </head>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="७-१">
      <l n="७-१.१">
       मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः ।
      </l>
      <l n="७-१.२">
       असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ ७-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२">
      <l n="७-२.१">
       ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः ।
      </l>
      <l n="७-२.२">
       यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ ७-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-३">
      <l n="७-३.१">
       मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये ।
      </l>
      <l n="७-३.२">
       यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ७-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-४">
      <l n="७-४.१">
       भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
      </l>
      <l n="७-४.२">
       अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ७-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-५">
      <l n="७-५.१">
       अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ।
      </l>
      <l n="७-५.२">
       जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥ ७-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-६">
      <l n="७-६.१">
       एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ।
      </l>
      <l n="७-६.२">
       अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ७-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-७">
      <l n="७-७.१">
       मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय ।
      </l>
      <l n="७-७.२">
       मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-८">
      <l n="७-८.१">
       रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः ।
      </l>
      <l n="७-८.२">
       प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ७-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-९">
      <l n="७-९.१">
       पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ ।
      </l>
      <l n="७-९.२">
       जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ७-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१०">
      <l n="७-१०.१">
       बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् ।
      </l>
      <l n="७-१०.२">
       बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ॥ ७-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-११">
      <l n="७-११.१">
       बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् ।
      </l>
      <l n="७-११.२">
       धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ७-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१२">
      <l n="७-१२.१">
       ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।
      </l>
      <l n="७-१२.२">
       मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ ७-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१३">
      <l n="७-१३.१">
       त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् ।
      </l>
      <l n="७-१३.२">
       मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ ७-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१४">
      <l n="७-१४.१">
       दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
      </l>
      <l n="७-१४.२">
       मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ ७-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१५">
      <l n="७-१५.१">
       न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
      </l>
      <l n="७-१५.२">
       माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ ७-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१६">
      <l n="७-१६.१">
       चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="७-१६.२">
       आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ ७-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१७">
      <l n="७-१७.१">
       तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते ।
      </l>
      <l n="७-१७.२">
       प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ ७-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१८">
      <l n="७-१८.१">
       उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
      </l>
      <l n="७-१८.२">
       आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ ७-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-१९">
      <l n="७-१९.१">
       बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
      </l>
      <l n="७-१९.२">
       वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ ७-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२०">
      <l n="७-२०.१">
       कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
      </l>
      <l n="७-२०.२">
       तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ ७-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२१">
      <l n="७-२१.१">
       यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
      </l>
      <l n="७-२१.२">
       तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥ ७-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२२">
      <l n="७-२२.१">
       स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते ।
      </l>
      <l n="७-२२.२">
       लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ॥ ७-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२३">
      <l n="७-२३.१">
       अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् ।
      </l>
      <l n="७-२३.२">
       देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ ७-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२४">
      <l n="७-२४.१">
       अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः ।
      </l>
      <l n="७-२४.२">
       परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ ७-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२५">
      <l n="७-२५.१">
       नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः ।
      </l>
      <l n="७-२५.२">
       मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ॥ ७-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२६">
      <l n="७-२६.१">
       वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन ।
      </l>
      <l n="७-२६.२">
       भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ ७-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२७">
      <l n="७-२७.१">
       इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत ।
      </l>
      <l n="७-२७.२">
       सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परन्तप ॥ ७-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२८">
      <l n="७-२८.१">
       येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ।
      </l>
      <l n="७-२८.२">
       ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ ७-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-२९">
      <l n="७-२९.१">
       जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये ।
      </l>
      <l n="७-२९.२">
       ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ ७-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="७-३०">
      <l n="७-३०.१">
       साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।
      </l>
      <l n="७-३०.२">
       प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ७-३०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="७">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="८" type="chapter">
    <head>
     अक्षरब्रह्मयोग
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="८-१">
      <l n="८-१.१">
       किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम ।
      </l>
      <l n="८-१.२">
       अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ ८-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२">
      <l n="८-२.१">
       अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन ।
      </l>
      <l n="८-२.२">
       प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८-२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="८-३">
      <l n="८-३.१">
       अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ।
      </l>
      <l n="८-३.२">
       भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञितः ॥ ८-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-४">
      <l n="८-४.१">
       अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् ।
      </l>
      <l n="८-४.२">
       अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ८-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-५">
      <l n="८-५.१">
       अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।
      </l>
      <l n="८-५.２">
       यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-६">
      <l n="८-६.१">
       यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
      </l>
      <l n="८-६.२">
       तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ८-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-७">
      <l n="८-७.१">
       तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च ।
      </l>
      <l n="८-७.२">
       मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयः ॥ ८-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-८">
      <l n="८-८.१">
       अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ।
      </l>
      <l n="८-८.२">
       परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥ ८-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-९">
      <l n="८-९.१">
       कविं पुराणमनुशासितारम् अणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ।
      </l>
      <l n="८-९.२">
       सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपम् आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् ॥ ८-९॥ ।
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१०">
      <l n="८-१०.१">
       प्रयाणकाले मनसाऽचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव ।
      </l>
      <l n="८-१०.२">
       भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ ८-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-११">
      <l n="८-११.१">
       यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।
      </l>
      <l n="८-११.२">
       यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१२">
      <l n="८-१२.१">
       सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च ।
      </l>
      <l n="८-१२.२">
       मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् ॥ ८-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१३">
      <l n="८-१३.१">
       ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् ।
      </l>
      <l n="८-१३.२">
       यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् ॥ ८-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१४">
      <l n="८-१४.१">
       अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।
      </l>
      <l n="८-१४.२">
       तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१५">
      <l n="८-१५.१">
       मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ।
      </l>
      <l n="८-१५.२">
       नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ८-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१६">
      <l n="८-१६.१">
       आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="८-१६.२">
       मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१७">
      <l n="८-१७.१">
       सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद् ब्रह्मणो विदुः ।
      </l>
      <l n="८-१७.२">
       रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ८-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१८">
      <l n="८-१८.१">
       अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे ।
      </l>
      <l n="८-१८.२">
       रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ ८-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-१९">
      <l n="८-१९.१">
       भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।
      </l>
      <l n="८-१९.२">
       रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ ८-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२०">
      <l n="८-२०.१">
       परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।
      </l>
      <l n="८-२०.२">
       यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२१">
      <l n="८-२१.१">
       अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ।
      </l>
      <l n="८-२१.२">
       यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२२">
      <l n="८-२२.१">
       पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।
      </l>
      <l n="८-२२.२">
       यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ ८-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२३">
      <l n="८-२३.१">
       यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः ।
      </l>
      <l n="८-२३.२">
       प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२४">
      <l n="८-२४.१">
       अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ।
      </l>
      <l n="८-२४.२">
       तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ ८-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२५">
      <l n="८-२५.१">
       धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् ।
      </l>
      <l n="८-२५.२">
       तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२६">
      <l n="८-२६.१">
       शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।
      </l>
      <l n="८-२६.२">
       एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ ८-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२७">
      <l n="८-२७.१">
       नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।
      </l>
      <l n="८-२७.२">
       तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ८-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="८-२८">
      <l n="८-२८.१">
       वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् ।
      </l>
      <l n="८-२८.२">
       अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ ८-२८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="८">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       अक्षरब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="९" type="chapter">
    <head>
     राजविद्याराजगुह्ययोग
    </head>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="९-१">
      <l n="९-१.१">
       इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
      </l>
      <l n="९-१.२">
       ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ ९-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२">
      <l n="९-२.१">
       राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।
      </l>
      <l n="९-२.२">
       प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ ९-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३">
      <l n="९-३.१">
       अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप ।
      </l>
      <l n="९-३.२">
       अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ९-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-४">
      <l n="९-४.१">
       मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
      </l>
      <l n="९-४.२">
       मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ९-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-५">
      <l n="९-५.१">
       न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।
      </l>
      <l n="९-५.२">
       भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ९-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-६">
      <l n="९-६.१">
       यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् ।
      </l>
      <l n="९-६.۲">
       तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ९-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-७">
      <l n="९-७.१">
       सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
      </l>
      <l n="९-७.२">
       कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ९-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-८">
      <l n="९-८.१">
       प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः ।
      </l>
      <l n="९-८.२">
       भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥ ९-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-९">
      <l n="९-९.१">
       न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ।
      </l>
      <l n="९-९.२">
       उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१०">
      <l n="९-१०.१">
       मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।
      </l>
      <l n="९-१०.२">
       हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ ९-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-११">
      <l n="९-११.१">
       अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् ।
      </l>
      <l n="९-११.२">
       परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ९-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१२">
      <l n="९-१२.१">
       मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।
      </l>
      <l n="९-१२.२">
       राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ ९-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१३">
      <l n="९-१३.१">
       महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः ।
      </l>
      <l n="९-१३.२">
       भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ ९-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१४">
      <l n="९-१४.१">
       सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः ।
      </l>
      <l n="९-१४.२">
       नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ ९-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१५">
      <l n="९-१५.१">
       ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।
      </l>
      <l n="९-१५.२">
       एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ॥ ९-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१६">
      <l n="९-१६.१">
       अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् ।
      </l>
      <l n="९-१६.२">
       मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ ९-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१७">
      <l n="९-१७.१">
       पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः ।
      </l>
      <l n="९-१७.२">
       वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च ॥ ९-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१८">
      <l n="९-१८.१">
       गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत् ।
      </l>
      <l n="९-१८.२">
       प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ॥ ९-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-१९">
      <l n="९-१९.१">
       तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
      </l>
      <l n="९-१९.२">
       अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ ९-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२०">
      <l n="९-२०.१">
       त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा
      </l>
      <l n="९-२०.२">
       यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
      </l>
      <l n="९-२०.३">
       ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकम्
      </l>
      <l n="९-२०.४">
       अश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ ९-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२१">
      <l n="९-२१.१">
       ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालम्
      </l>
      <l n="९-२१.२">
       क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
      </l>
      <l n="९-२१.३">
       एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्नाः गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ ९-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२२">
      <l n="९-२२.१">
       अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।
      </l>
      <l n="९-२२.२">
       तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ ९-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२३">
      <l n="९-२३.१">
       येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
      </l>
      <l n="९-२३.२">
       तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ ९-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२४">
      <l n="९-२४.१">
       अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।
      </l>
      <l n="९-२४.२">
       न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ ९-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२५">
      <l n="९-२५.१">
       यान्ति देवव्रता देवान्पितॄन्यान्ति पितृव्रताः ।
      </l>
      <l n="९-२५.२">
       भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ॥ ९-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२६">
      <l n="९-२६.१">
       पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
      </l>
      <l n="९-२६.२">
       तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ९-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२७">
      <l n="९-२७.१">
       यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् ।
      </l>
      <l n="९-२७.२">
       यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ ९-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२८">
      <l n="९-२८.१">
       शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः ।
      </l>
      <l n="९-२८.२">
       संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ ९-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-२९">
      <l n="९-२९.१">
       समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः ।
      </l>
      <l n="९-२९.२">
       ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ ९-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३०">
      <l n="९-३०.१">
       अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
      </l>
      <l n="९-३०.२">
       साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ९-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३१">
      <l n="९-३१.१">
       क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।
      </l>
      <l n="९-३१.२">
       कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ९-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३२">
      <l n="९-३२.१">
       मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।
      </l>
      <l n="९-३२.२">
       स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ ९-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३३">
      <l n="९-३३.१">
       किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।
      </l>
      <l n="९-३३.२">
       अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ९-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="९-३४">
      <l n="९-३४.१">
       मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
      </l>
      <l n="९-३४.२">
       मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ ९-३४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="९">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१०" type="chapter">
    <head>
     विभूतियोग
    </head>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="१०-१">
      <l n="१०-१.१">
       भूय एव महाबाहो श‍ृणु मे परमं वचः ।
      </l>
      <l n="१०-१.२">
       यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १०-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२">
      <l n="१०-२.१">
       न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
      </l>
      <l n="१०-२.२">
       अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३">
      <l n="१०-३.१">
       यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।
      </l>
      <l n="१०-३.२">
       असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-४">
      <l n="१०-४.१">
       बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।
      </l>
      <l n="१०-४.२">
       सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ १०-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-५">
      <l n="१०-५.१">
       अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः ।
      </l>
      <l n="१०-५.२">
       भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-६">
      <l n="१०-६.१">
       महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।
      </l>
      <l n="१०-६.२">
       मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-७">
      <l n="१०-७.१">
       एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।
      </l>
      <l n="१०-७.२">
       सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-८">
      <l n="१०-८.१">
       अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
      </l>
      <l n="१०-८.२">
       इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-९">
      <l n="१०-९.१">
       मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् ।
      </l>
      <l n="१०-९.२">
       कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१०">
      <l n="१०-१०.१">
       तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।
      </l>
      <l n="१०-१०.२">
       ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-११">
      <l n="१०-११.१">
       तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।
      </l>
      <l n="१०-११.२">
       नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१०-१२">
      <l n="१०-१२.१">
       परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
      </l>
      <l n="१०-१२.२">
       पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ॥ १०-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१३">
      <l n="१०-१३.१">
       आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
      </l>
      <l n="१०-१३.२">
       असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१४">
      <l n="१०-१४.१">
       सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
      </l>
      <l n="१०-१४.२">
       न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥ १०-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१५">
      <l n="१०-१५.१">
       स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।
      </l>
      <l n="१०-१५.२">
       भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१६">
      <l n="१०-१६.१">
       वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
      </l>
      <l n="१०-१६.२">
       याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१७">
      <l n="१०-१७.१">
       कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् ।
      </l>
      <l n="१०-१७.२">
       केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-१८">
      <l n="१०-१८.१">
       विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
      </l>
      <l n="१०-१८.२">
       भूयः कथय तृप्तिर्हि श‍ृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ॥ १०-१८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवान उवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवान उवाच
     </speaker>
     <lg n="१०-१९">
      <l n="१०-१९.१">
       हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
      </l>
      <l n="१०-१९.२">
       प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२०">
      <l n="१०-२०.१">
       अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।
      </l>
      <l n="१०-२०.२">
       अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ १०-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२१">
      <l n="१०-२१.१">
       आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
      </l>
      <l n="१०-२१.२">
       मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ १०-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२२">
      <l n="१०-२२.१">
       वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
      </l>
      <l n="१०-२२.२">
       इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ १०-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२३">
      <l n="१०-२३.१">
       रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
      </l>
      <l n="१०-२३.२">
       वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ॥ १०-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२४">
      <l n="१०-२४.१">
       पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
      </l>
      <l n="१०-२४.२">
       सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ १०-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२५">
      <l n="१०-२५.१">
       महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
      </l>
      <l n="१०-२५.२">
       यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२६">
      <l n="१०-२६.१">
       अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
      </l>
      <l n="१०-२६.२">
       गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२७">
      <l n="१०-२७.१">
       उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् ।
      </l>
      <l n="१०-२७.२">
       ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ॥ १०-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२८">
      <l n="१०-२८.१">
       आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् ।
      </l>
      <l n="१०-२८.२">
       प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १०-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-२९">
      <l n="१०-२९.१">
       अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् ।
      </l>
      <l n="१०-२९.२">
       पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ॥ १०-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३०">
      <l n="१०-३०.१">
       प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् ।
      </l>
      <l n="१०-३०.२">
       मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥ १०-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३१">
      <l n="१०-३१.१">
       पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् ।
      </l>
      <l n="१०-३१.२">
       झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३२">
      <l n="१०-३२.१">
       सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन ।
      </l>
      <l n="१०-३२.२">
       अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ १०-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३३">
      <l n="१०-३३.१">
       अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च ।
      </l>
      <l n="१०-३३.२">
       अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३४">
      <l n="१०-३४.१">
       मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् ।
      </l>
      <l n="१०-३४.२">
       कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३५">
      <l n="१०-३५.१">
       बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् ।
      </l>
      <l n="१०-३५.२">
       मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३६">
      <l n="१०-३६.१">
       द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ।
      </l>
      <l n="१०-३६.२">
       जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥ १०-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३७">
      <l n="१०-३७.१">
       वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः ।
      </l>
      <l n="१०-३७.२">
       मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ १०-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३८">
      <l n="१०-३८.१">
       दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् ।
      </l>
      <l n="१०-३८.२">
       मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥ १०-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-३९">
      <l n="१०-३९.१">
       यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन ।
      </l>
      <l n="१०-३९.२">
       न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ॥ १०-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-४०">
      <l n="१०-४०.१">
       नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप ।
      </l>
      <l n="१०-४०.२">
       एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ १०-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-४१">
      <l n="१०-४१.१">
       यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
      </l>
      <l n="१०-४१.२">
       तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् ॥ १०-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१०-४२">
      <l n="१०-४२.१">
       अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन ।
      </l>
      <l n="१०-४२.२">
       विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ॥ १०-४२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१०">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १०॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="११" type="chapter">
    <head>
     विश्वरूपदर्शनयोगः
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-१">
      <l n="११-१.१">
       मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।
      </l>
      <l n="११-१.२">
       यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ ११-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२">
      <l n="११-२.१">
       भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।
      </l>
      <l n="११-२.२">
       त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥ ११-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३">
      <l n="११-३.१">
       एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।
      </l>
      <l n="११-३.२">
       द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ११-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४">
      <l n="११-४.१">
       मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
      </l>
      <l n="११-४.२">
       योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ॥ ११-४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="११-५">
      <l n="११-५.१">
       पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
      </l>
      <l n="११-५.२">
       नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ११-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-६">
      <l n="११-६.१">
       पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
      </l>
      <l n="११-६.२">
       बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ११-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-७">
      <l n="११-७.१">
       इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।
      </l>
      <l n="११-७.२">
       मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ॥ ११-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-८">
      <l n="११-८.१">
       न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।
      </l>
      <l n="११-८.२">
       दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ ११-८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-९">
      <l n="११-९.१">
       एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
      </l>
      <l n="११-९.२">
       दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ११-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१०">
      <l n="११-१०.१">
       अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
      </l>
      <l n="११-१०.२">
       अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥ ११-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-११">
      <l n="११-११.१">
       दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
      </l>
      <l n="११-११.२">
       सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ ११-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१२">
      <l n="११-१२.१">
       दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
      </l>
      <l n="११-१२.२">
       यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ ११-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१३">
      <l n="११-१३.१">
       तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।
      </l>
      <l n="११-१३.२">
       अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ ११-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१४">
      <l n="११-१४.१">
       ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः ।
      </l>
      <l n="११-१४.२">
       प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ ११-१४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-१५">
      <l n="११-१५.१">
       पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् ।
      </l>
      <l n="११-१५.२">
       ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥ ११-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१६">
      <l n="११-१६.१">
       अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
      </l>
      <l n="११-१६.२">
       नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर  विश्वरूप ॥ ११-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१७">
      <l n="११-१७.१">
       किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
      </l>
      <l n="११-१७.२">
       पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद् दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥ ११-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१८">
      <l n="११-१८.१">
       त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्
      </l>
      <l n="११-१८.२">
       त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ ११-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-१९">
      <l n="११-१९.१">
       अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।
      </l>
      <l n="११-१९.२">
       पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥ ११-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२०">
      <l n="११-२०.१">
       द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।
      </l>
      <l n="११-२०.२">
       दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥ ११-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२१">
      <l n="११-२१.१">
       अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।
      </l>
      <l n="११-२१.२">
       स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ ११-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२२">
      <l n="११-२२.१">
       रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
      </l>
      <l n="११-२२.२">
       गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ ११-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२३">
      <l n="११-२३.१">
       रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
      </l>
      <l n="११-२३.२">
       बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम् ॥ ११-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२४">
      <l n="११-२४.१">
       नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
      </l>
      <l n="११-२४.२">
       दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ ११-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२५">
      <l n="११-२५.१">
       दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।
      </l>
      <l n="११-२५.२">
       दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२६">
      <l n="११-२६.१">
       अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः ।
      </l>
      <l n="११-२६.२">
       भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ ११-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२७">
      <l n="११-२७.१">
       वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।
      </l>
      <l n="११-२७.२">
       केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ ११-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२८">
      <l n="११-२८.१">
       यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।
      </l>
      <l n="११-२८.२">
       तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ ११-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-२९">
      <l n="११-२९.१">
       यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।
      </l>
      <l n="११-२९.२">
       तथैव नाशाय विशन्ति लोका- स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ ११-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३०">
      <l n="११-३०.१">
       लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्-लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः ।
      </l>
      <l n="११-३०.२">
       तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ११-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३१">
      <l n="११-३१.१">
       आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
      </l>
      <l n="११-३१.२">
       विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ ११-३१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="११-३२">
      <l n="११-३२.१">
       कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ।
      </l>
      <l n="११-३२.२">
       ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ११-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३३">
      <l n="११-३३.१">
       तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
      </l>
      <l n="११-३३.२">
       मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥ ११-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३४">
      <l n="११-३४.१">
       द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।
      </l>
      <l n="११-३४.२">
       मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥ ११-३४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-३५">
      <l n="११-३५.१">
       एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ।
      </l>
      <l n="११-३५.२">
       नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ११-३५॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-३६">
      <l n="११-३६.१">
       स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
      </l>
      <l n="११-३६.२">
       रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥ ११-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३७">
      <l n="११-३७.१">
       कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।
      </l>
      <l n="११-३७.२">
       अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥ ११-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३८">
      <l n="११-३८.१">
       त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्
      </l>
      <l n="११-३८.२">
       वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ११-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-३९">
      <l n="११-३९.१">
       वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
      </l>
      <l n="११-३९.२">
       नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ११-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४०">
      <l n="११-४०.१">
       नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
      </l>
      <l n="११-४०.२">
       अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ११-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४१">
      <l n="११-४१.१">
       सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।
      </l>
      <l n="११-४१.२">
       अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ११-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४२">
      <l n="११-४२.१">
       यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु ।
      </l>
      <l n="११-४२.२">
       एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ ११-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४३">
      <l n="११-४३.१">
       पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
      </l>
      <l n="११-४३.२">
       न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ११-४३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४४">
      <l n="११-४४.१">
       तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
      </l>
      <l n="११-४४.२">
       पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥ ११-४४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४५">
      <l n="११-४५.१">
       अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।
      </l>
      <l n="११-४५.२">
       तदेव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-४५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४६">
      <l n="११-४६.१">
       किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तं इच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
      </l>
      <l n="११-४६.२">
       तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ११-४६॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="११-४७">
      <l n="११-४७.१">
       मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
      </l>
      <l n="११-४७.२">
       तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥ ११-४७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४८">
      <l n="११-४८.१">
       न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
      </l>
      <l n="११-४८.२">
       एवंरूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ११-४८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-४९">
      <l n="११-४९.१">
       मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।
      </l>
      <l n="११-४९.२">
       व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ११-४९॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-५०">
      <l n="११-५०.१">
       इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।
      </l>
      <l n="११-५०.२">
       आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ११-५०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="११-५१">
      <l n="११-५१.१">
       दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन ।
      </l>
      <l n="११-५१.२">
       इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ११-५१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="११-५२">
      <l n="११-५२.१">
       सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम ।
      </l>
      <l n="११-५२.२">
       देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥ ११-५२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-५३">
      <l n="११-५३.१">
       नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
      </l>
      <l n="११-५३.२">
       शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ११-५३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-५४">
      <l n="११-५४.१">
       भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="११-५४.२">
       ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ ११-५४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="११-५५">
      <l n="११-५५.१">
       मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।
      </l>
      <l n="११-५५.२">
       निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ११-५५॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph>
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१२" type="chapter">
    <head>
     भक्तियोगः
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१२-१">
      <l n="१२-१.१">
       एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते ।
      </l>
      <l n="१२-१.२">
       ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १२-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१२-२">
      <l n="१२-२.१">
       मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते ।
      </l>
      <l n="१२-२.२">
       श्रद्धया परयोपेताः ते मे युक्ततमा मताः ॥ १२-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-३">
      <l n="१२-३.१">
       ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते ।
      </l>
      <l n="१२-३.२">
       सर्वत्रगमचिन्त्यञ्च कूटस्थमचलन्ध्रुवम् ॥ १२-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-४">
      <l n="१२-४.१">
       सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः ।
      </l>
      <l n="१२-४.2">
       ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ १२-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-५">
      <l n="१२-५.१">
       क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।
      </l>
      <l n="१२-५.२">
       अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ १२-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-६">
      <l n="१२-६.१">
       ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः ।
      </l>
      <l n="१२-६.२">
       अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ १२-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-७">
      <l n="१२-७.१">
       तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् ।
      </l>
      <l n="१२-७.२">
       भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ १२-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-८">
      <l n="१२-८.१">
       मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय ।
      </l>
      <l n="१२-८.२">
       निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः ॥ १२-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-९">
      <l n="१२-९.१">
       अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
      </l>
      <l n="१२-९.२">
       अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय ॥ १२-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१०">
      <l n="१२-१०.१">
       अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव ।
      </l>
      <l n="१२-१०.२">
       मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १२-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-११">
      <l n="१२-११.१">
       अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः ।
      </l>
      <l n="१२-११.२">
       सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥ १२-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१२">
      <l n="१२-१२.१">
       श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते ।
      </l>
      <l n="१२-१२.२">
       ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ॥ १२-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१३">
      <l n="१२-१३.१">
       अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च ।
      </l>
      <l n="१२-१३.२">
       निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १२-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१४">
      <l n="१२-१४.१">
       सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः ।
      </l>
      <l n="१२-१४.२">
       मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१५">
      <l n="१२-१५.१">
       यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः ।
      </l>
      <l n="१२-१५.२">
       हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १२-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१६">
      <l n="१२-१६.१">
       अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः ।
      </l>
      <l n="१२-१६.२">
       सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१७">
      <l n="१२-१७.१">
       यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति ।
      </l>
      <l n="१२-१७.२">
       शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १२-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१८">
      <l n="१२-१८.१">
       समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः ।
      </l>
      <l n="१२-१८.२">
       शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १२-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-१९">
      <l n="१२-१९.१">
       तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् ।
      </l>
      <l n="१२-१९.२">
       अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥ १२-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१२-२०">
      <l n="१२-२०.१">
       ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते ।
      </l>
      <l n="१२-२०.२">
       श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ॥ १२-२०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१२">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१३" type="chapter">
    <head>
     क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१३-१">
      <l n="१३-१.१">
       प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च ।
      </l>
      <l n="१३-१.२">
       एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ॥ १३-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१३-२">
      <l n="१३-२.१">
       इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
      </l>
      <l n="१३-२.२">
       एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३">
      <l n="१३-३.१">
       क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
      </l>
      <l n="१३-३.२">
       क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-४">
      <l n="१३-४.१">
       तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।
      </l>
      <l n="१३-४.२">
       स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे श‍ृणु ॥ १३-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-५">
      <l n="१३-५.१">
       ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।
      </l>
      <l n="१३-५.२">
       ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-६">
      <l n="१३-६.१">
       महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
      </l>
      <l n="१३-६.२">
       इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-७">
      <l n="१३-७.१">
       इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
      </l>
      <l n="१३-७.२">
       एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ १३-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-८">
      <l n="१३-८.१">
       अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
      </l>
      <l n="१३-८.२">
       आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-९">
      <l n="१३-९.१">
       इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।
      </l>
      <l n="१३-९.२">
       जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ १३-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१०">
      <l n="१३-१०.१">
       असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु ।
      </l>
      <l n="१३-१०.२">
       नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-११">
      <l n="१३-११.१">
       मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
      </l>
      <l n="१३-११.२">
       विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १३-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१२">
      <l n="१३-१२.१">
       अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
      </l>
      <l n="१३-१२.२">
       एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१३">
      <l n="१३-१३.१">
       ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
      </l>
      <l n="१३-१३.२">
       अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१४">
      <l n="१३-१४.१">
       सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
      </l>
      <l n="१३-१४.२">
       सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१५">
      <l n="१३-१५.१">
       सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
      </l>
      <l n="१३-१५.२">
       असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१६">
      <l n="१३-१६.१">
       बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
      </l>
      <l n="१३-१६.२">
       सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १३-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१७">
      <l n="१३-१७.१">
       अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
      </l>
      <l n="१३-१७.२">
       भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१८">
      <l n="१३-१८.१">
       ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ।
      </l>
      <l n="१३-१८.२">
       ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥ १३-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-१९">
      <l n="१३-१९.१">
       इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।
      </l>
      <l n="१३-१९.२">
       मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२०">
      <l n="१३-२०.१">
       प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
      </l>
      <l n="१३-२०.२">
       विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ १३-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२१">
      <l n="१३-२१.१">
       कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।
      </l>
      <l n="१३-२१.२">
       पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२२">
      <l n="१३-२२.१">
       पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
      </l>
      <l n="१३-२२.२">
       कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२३">
      <l n="१३-२३.१">
       उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
      </l>
      <l n="१३-२३.२">
       परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२४">
      <l n="१३-२४.१">
       य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
      </l>
      <l n="१३-२४.२">
       सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२५">
      <l n="१३-२५.१">
       ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
      </l>
      <l n="१३-२५.२">
       अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२६">
      <l n="१३-२६.१">
       अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
      </l>
      <l n="१३-२६.२">
       तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२७">
      <l n="१३-२७.१">
       यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
      </l>
      <l n="१३-२७.२">
       क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२८">
      <l n="१३-२८.१">
       समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
      </l>
      <l n="१३-२८.२">
       विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-२९">
      <l n="१३-२९.१">
       समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
      </l>
      <l n="१३-२९.२">
       न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ १३-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३०">
      <l n="१३-३०.१">
       प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः ।
      </l>
      <l n="१३-३०.२">
       यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ १३-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३१">
      <l n="१३-३१.१">
       यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
      </l>
      <l n="१३-३१.२">
       तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३२">
      <l n="१३-३२.१">
       अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः ।
      </l>
      <l n="१३-३२.२">
       शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ १३-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३३">
      <l n="१३-३३.१">
       यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
      </l>
      <l n="१३-३३.२">
       सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३४">
      <l n="१३-३४.१">
       यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।
      </l>
      <l n="१३-३४.२">
       क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ १३-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१३-३५">
      <l n="१३-३५.१">
       क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
      </l>
      <l n="१३-३५.२">
       भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ १३-३५॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१३">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१४" type="chapter">
    <head>
     गुणत्रयविभागयोगः
    </head>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१४-१">
      <l n="१४-१.१">
       परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
      </l>
      <l n="१४-१.२">
       यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १४-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२">
      <l n="१४-२.१">
       इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
      </l>
      <l n="१४-२.२">
       सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ १४-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-३">
      <l n="१४-३.१">
       मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
      </l>
      <l n="१४-३.२">
       सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ १४-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-४">
      <l n="१४-४.१">
       सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
      </l>
      <l n="१४-४.२">
       तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-५">
      <l n="१४-५.१">
       सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
      </l>
      <l n="१४-५.२">
       निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ १४-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-६">
      <l n="१४-६.१">
       तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
      </l>
      <l n="१४-६.२">
       सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ १४-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-७">
      <l n="१४-७.१">
       रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
      </l>
      <l n="१४-७.२">
       तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥ १४-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-८">
      <l n="१४-८.१">
       तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
      </l>
      <l n="१४-८.२">
       प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ १४-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-९">
      <l n="१४-९.१">
       सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
      </l>
      <l n="१४-९.२">
       ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ १४-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१०">
      <l n="१४-१०.१">
       रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
      </l>
      <l n="१४-१०.२">
       रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १४-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-११">
      <l n="१४-११.१">
       सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
      </l>
      <l n="१४-११.२">
       ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ १४-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१२">
      <l n="१४-१२.१">
       लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
      </l>
      <l n="१४-१२.२">
       रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १४-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१३">
      <l n="१४-१३.१">
       अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
      </l>
      <l n="१४-१३.२">
       तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १४-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१४">
      <l n="१४-१४.१">
       यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
      </l>
      <l n="१४-१४.२">
       तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१५">
      <l n="१४-१५.१">
       रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
      </l>
      <l n="१४-१५.२">
       तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १४-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१६">
      <l n="१४-१६.१">
       कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
      </l>
      <l n="१४-१६.२">
       रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १४-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१७">
      <l n="१४-१७.१">
       सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
      </l>
      <l n="१४-१७.२">
       प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १४-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१८">
      <l n="१४-१८.१">
       ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
      </l>
      <l n="१४-१८.२">
       जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १४-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-१९">
      <l n="१४-१९.१">
       नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
      </l>
      <l n="१४-१९.२">
       गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १४-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२०">
      <l n="१४-२०.१">
       गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
      </l>
      <l n="१४-२०.२">
       जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ १४-२०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१४-२१">
      <l n="१४-२१.१">
       कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
      </l>
      <l n="१४-२१.२">
       किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ १४-२१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१४-२२">
      <l n="१४-२२.१">
       प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
      </l>
      <l n="१४-२२.२">
       न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ १४-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२३">
      <l n="१४-२३.१">
       उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
      </l>
      <l n="१४-२३.२">
       गुणा वर्तन्त इत्येवं योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ १४-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२४">
      <l n="१४-२४.१">
       समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
      </l>
      <l n="१४-२४.२">
       तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ १४-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२५">
      <l n="१४-२५.१">
       मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
      </l>
      <l n="१४-२५.२">
       सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ १४-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२६">
      <l n="१४-२६.१">
       मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
      </l>
      <l n="१४-२६.२">
       स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १४-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१४-२७">
      <l n="१४-२७.१">
       ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
      </l>
      <l n="१४-२७.२">
       शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ १४-२७॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१४">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१५" type="chapter">
    <head>
     पुरुषोत्तमयोगः
    </head>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१५-१">
      <l n="१५-१.१">
       ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
      </l>
      <l n="१५-१.२">
       छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १५-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-२">
      <l n="१५-२.१">
       अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।
      </l>
      <l n="१५-२.२">
       अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ १५-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-३">
      <l n="१५-३.१">
       न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा ।
      </l>
      <l n="१५-३.२">
       अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ १५-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-४">
      <l n="१५-४.१">
       ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।
      </l>
      <l n="१५-४.२">
       तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ १५-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-५">
      <l n="१५-५.१">
       निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।
      </l>
      <l n="१५-५.२">
       द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैः गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ १५-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-६">
      <l n="१५-६.१">
       न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।
      </l>
      <l n="१५-६.२">
       यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ १५-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-७">
      <l n="१५-७.१">
       ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
      </l>
      <l n="१५-७.२">
       मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ १५-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-८">
      <l n="१५-८.१">
       शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।
      </l>
      <l n="१५-८.२">
       गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ १५-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-९">
      <l n="१५-९.१">
       श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।
      </l>
      <l n="१५-९.२">
       अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ १५-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१०">
      <l n="१५-१०.१">
       उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
      </l>
      <l n="१५-१०.२">
       विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १५-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-११">
      <l n="१५-११.१">
       यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।
      </l>
      <l n="१५-११.२">
       यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ १५-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१२">
      <l n="१५-१२.१">
       यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
      </l>
      <l n="१५-१२.२">
       यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १५-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१३">
      <l n="१५-१३.१">
       गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा ।
      </l>
      <l n="१५-१३.२">
       पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १५-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१४">
      <l n="१५-१४.१">
       अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ।
      </l>
      <l n="१५-१४.२">
       प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १५-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१५">
      <l n="१५-१५.१">
       सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च ।
      </l>
      <l n="१५-१५.२">
       वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ॥ १५-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१६">
      <l n="१५-१६.१">
       द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
      </l>
      <l n="१५-१६.२">
       क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १५-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१७">
      <l n="१५-१७.१">
       उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
      </l>
      <l n="१५-१७.२">
       यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १५-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१८">
      <l n="१५-१८.१">
       यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।
      </l>
      <l n="१५-१८.२">
       अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-१९">
      <l n="१५-१९.१">
       यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।
      </l>
      <l n="१५-१९.२">
       स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १५-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१५-२०">
      <l n="१५-२०.१">
       इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।
      </l>
      <l n="१५-२०.२">
       एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥ १५-२०॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१५">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे
      </l>
      <l>
       पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१६" type="chapter">
    <head>
     दैवासुरसम्पद्विभागयोगः
    </head>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१६-१">
      <l n="१६-१.१">
       अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः ।
      </l>
      <l n="१६-१.२">
       दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ॥ १६-१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२">
      <l n="१६-२.१">
       अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम् ।
      </l>
      <l n="१६-२.२">
       दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् ॥ १६-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-३">
      <l n="१६-३.१">
       तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता ।
      </l>
      <l n="१६-३.२">
       भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥ १६-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-४">
      <l n="१६-४.१">
       दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ।
      </l>
      <l n="१६-४.२">
       अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम् ॥ १६-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-५">
      <l n="१६-५.१">
       दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता ।
      </l>
      <l n="१६-५.२">
       मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ १६-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-६">
      <l n="१६-६.१">
       द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन्दैव आसुर एव च ।
      </l>
      <l n="१६-६.२">
       दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे श‍ृणु ॥ १६-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-७">
      <l n="१६-७.१">
       प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः ।
      </l>
      <l n="१६-७.२">
       न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ १६-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-८">
      <l n="१६-८.१">
       असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् ।
      </l>
      <l n="१६-८.२">
       अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ॥ १६-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-९">
      <l n="१६-९.१">
       एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः ।
      </l>
      <l n="१६-९.२">
       प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ १६-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१०">
      <l n="१६-१०.१">
       काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः ।
      </l>
      <l n="१६-१०.२">
       मोहाद्गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ १६-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-११">
      <l n="१६-११.१">
       चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः ।
      </l>
      <l n="१६-११.२">
       कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ १६-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१२">
      <l n="१६-१२.१">
       आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः ।
      </l>
      <l n="१६-१२.२">
       ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥ १६-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१३">
      <l n="१६-१३.१">
       इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् ।
      </l>
      <l n="१६-१३.२">
       इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥ १६-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१४">
      <l n="१६-१४.१">
       असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि ।
      </l>
      <l n="१६-१४.२">
       ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ॥ १६-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१५">
      <l n="१६-१५.१">
       आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया ।
      </l>
      <l n="१६-१५.२">
       यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ १६-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१६">
      <l n="१६-१६.१">
       अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः ।
      </l>
      <l n="१६-१६.२">
       प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१७">
      <l n="१६-१७.१">
       आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः ।
      </l>
      <l n="१६-१७.२">
       यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् ॥ १६-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१८">
      <l n="१६-१८.१">
       अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः ।
      </l>
      <l n="१६-१८.२">
       मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १६-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-१९">
      <l n="१६-१९.१">
       तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान् ।
      </l>
      <l n="१६-१९.२">
       क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ १६-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२०">
      <l n="१६-२०.१">
       आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि ।
      </l>
      <l n="१६-२०.२">
       मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ॥ १६-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२१">
      <l n="१६-२१.१">
       त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः ।
      </l>
      <l n="१६-२१.२">
       कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ॥ १६-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२२">
      <l n="१६-२२.१">
       एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः ।
      </l>
      <l n="१६-२२.२">
       आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् ॥ १६-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२३">
      <l n="१६-२३.१">
       यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः ।
      </l>
      <l n="१६-२३.२">
       न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥ १६-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१६-२४">
      <l n="१६-२४.१">
       तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।
      </l>
      <l n="१६-२४.२">
       ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥ १६-२४॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१६">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       दैवासुरसम्पद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१७" type="chapter">
    <head>
     श्रद्धात्रयविभागयोगः
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१७-१">
      <l n="१७-१.१">
       ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
      </l>
      <l n="१७-१.२">
       तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १७-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१७-२">
      <l n="१७-२.१">
       त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।
      </l>
      <l n="१७-२.२">
       सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां श‍ृणु ॥ १७-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-३">
      <l n="१७-३.१">
       सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत ।
      </l>
      <l n="१७-३.२">
       श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ १७-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-४">
      <l n="१७-४.१">
       यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः ।
      </l>
      <l n="१७-४.२">
       प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ १७-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-५">
      <l n="१७-५.१">
       अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः ।
      </l>
      <l n="१७-५.२">
       दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ १७-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-६">
      <l n="१७-६.१">
       कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः ।
      </l>
      <l n="१७-६.२">
       मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् ॥ १७-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-७">
      <l n="१७-७.१">
       आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः ।
      </l>
      <l n="१७-७.२">
       यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं श‍ृणु ॥ १७-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-८">
      <l n="१७-८.१">
       आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः ।
      </l>
      <l n="१७-८.२">
       रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ १७-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-९">
      <l n="१७-९.१">
       कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः ।
      </l>
      <l n="१७-९.२">
       आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ १७-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१०">
      <l n="१७-१०.१">
       यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् ।
      </l>
      <l n="१७-१०.२">
       उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥ १७-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-११">
      <l n="१७-११.१">
       अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ।
      </l>
      <l n="१७-११.२">
       यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ १७-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१२">
      <l n="१७-१२.१">
       अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् ।
      </l>
      <l n="१७-१२.२">
       इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥ १७-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१३">
      <l n="१७-१३.१">
       विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् ।
      </l>
      <l n="१७-۱۳.२">
       श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १७-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१४">
      <l n="१७-१४.१">
       देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् ।
      </l>
      <l n="१७-१४.२">
       ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १७-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१५">
      <l n="१७-१५.१">
       अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् ।
      </l>
      <l n="१७-१५.२">
       स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १७-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१६">
      <l n="१७-१६.१">
       मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः ।
      </l>
      <l n="१७-१६.२">
       भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १७-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१७">
      <l n="१७-१७.१">
       श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः ।
      </l>
      <l n="१७-१७.२">
       अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१८">
      <l n="१७-१८.१">
       सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् ।
      </l>
      <l n="१७-१८.२">
       क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ॥ १७-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-१९">
      <l n="१७-१९.१">
       मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः ।
      </l>
      <l n="१७-१९.२">
       परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १७-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२०">
      <l n="१७-२०.१">
       दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे ।
      </l>
      <l n="१७-२०.२">
       देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ १७-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२१">
      <l n="१७-२१.१">
       यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः ।
      </l>
      <l n="१७-२१.२">
       दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ॥ १७-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२२">
      <l n="१७-२२.१">
       अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते ।
      </l>
      <l n="१७-२२.२">
       असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १७-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२३">
      <l n="१७-२३.१">
       ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ।
      </l>
      <l n="१७-२३.२">
       ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ १७-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२४">
      <l n="१७-२४.१">
       तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः ।
      </l>
      <l n="१७-२४.२">
       प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥ १७-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२५">
      <l n="१७-२५.१">
       तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः ।
      </l>
      <l n="१७-२५.२">
       दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ १७-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२६">
      <l n="१७-२६.१">
       सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते ।
      </l>
      <l n="१७-२६.२">
       प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ १७-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२७">
      <l n="१७-२७.१">
       यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते ।
      </l>
      <l n="१७-२७.२">
       कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ १७-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१७-२८">
      <l n="१७-२८.१">
       अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
      </l>
      <l n="१७-२८.२">
       असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ १७-२८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१७">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
   <div n="१८" type="chapter">
    <head>
     मोक्षसंन्यासयोगः
    </head>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१८-१">
      <l n="१८-१.१">
       संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ।
      </l>
      <l n="१८-१.२">
       त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १८-१॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="श्रीभगवानुवाच">
     <speaker>
      श्रीभगवानुवाच
     </speaker>
     <lg n="१८-२">
      <l n="१८-२.१">
       काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः ।
      </l>
      <l n="१८-२.२">
       सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ १८-२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३">
      <l n="१८-३.१">
       त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः ।
      </l>
      <l n="१८-३.२">
       यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ १८-३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४">
      <l n="१८-४.१">
       निश्चयं श‍ृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।
      </l>
      <l n="१८-४.२">
       त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ १८-४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५">
      <l n="१८-५.१">
       यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
      </l>
      <l n="१८-५.२">
       यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥ १८-५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६">
      <l n="१८-६.१">
       एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च ।
      </l>
      <l n="१८-६.२">
       कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ १८-६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७">
      <l n="१८-७.१">
       नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
      </l>
      <l n="१८-७.२">
       मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ १८-७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-८">
      <l n="१८-८.१">
       दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
      </l>
      <l n="१८-८.२">
       स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥ १८-८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-९">
      <l n="१८-९.१">
       कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="१८-९.२">
       सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ १८-९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१०">
      <l n="१८-१०.१">
       न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।
      </l>
      <l n="१८-१०.२">
       त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १८-१०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-११">
      <l n="१८-११.१">
       न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
      </l>
      <l n="१८-११.२">
       यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ १८-११॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१२">
      <l n="१८-१२.१">
       अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् ।
      </l>
      <l n="१८-१२.२">
       भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ॥ १८-१२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१३">
      <l n="१८-१३.१">
       पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे ।
      </l>
      <l n="१८-१३.२">
       साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥ १८-१३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१४">
      <l n="१८-१४.१">
       अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् ।
      </l>
      <l n="१८-१४.२">
       विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥ १८-१४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१५">
      <l n="१८-१५.१">
       शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः ।
      </l>
      <l n="१८-१५.२">
       न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १८-१५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१६">
      <l n="१८-१६.१">
       तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः ।
      </l>
      <l n="१८-१६.२">
       पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १८-१६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१७">
      <l n="१८-१७.१">
       यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
      </l>
      <l n="१८-१७.२">
       हत्वाऽपि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८-१७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१८">
      <l n="१८-१८.१">
       ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना ।
      </l>
      <l n="१८-१८.२">
       करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसङ्ग्रहः ॥ १८-१८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-१९">
      <l n="१८-१९.१">
       ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः ।
      </l>
      <l n="१८-१९.२">
       प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १८-१९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२०">
      <l n="१८-२०.१">
       सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते ।
      </l>
      <l n="१८-२०.२">
       अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥ १८-२०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२१">
      <l n="१८-२१.१">
       पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् ।
      </l>
      <l n="१८-२१.२">
       वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥ १८-२१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२२">
      <l n="१८-२२.१">
       यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् ।
      </l>
      <l n="१८-२२.२">
       अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १८-२२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२३">
      <l n="१८-२३.१">
       नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् ।
      </l>
      <l n="१८-२३.२">
       अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ १८-२३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२४">
      <l n="१८-२४.१">
       यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः ।
      </l>
      <l n="१८-२४.२">
       क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ॥ १८-२४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२५">
      <l n="१८-२५.१">
       अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् ।
      </l>
      <l n="१८-२५.२">
       मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ १८-२५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२६">
      <l n="१८-२६.१">
       मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः ।
      </l>
      <l n="१८-२६.२">
       सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ १८-२६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२७">
      <l n="१८-२७.१">
       रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः ।
      </l>
      <l n="१८-२७.२">
       हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ १८-२७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२८">
      <l n="१८-२८.१">
       अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः ।
      </l>
      <l n="१८-२८.२">
       विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ १८-२८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-२९">
      <l n="१८-२९.१">
       बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं श‍ृणु ।
      </l>
      <l n="१८-२९.२">
       प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ १८-२९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३०">
      <l n="१८-३०.१">
       प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये ।
      </l>
      <l n="१८-३०.२">
       बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३१">
      <l n="१८-३१.१">
       यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।
      </l>
      <l n="१८-३१.२">
       अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३२">
      <l n="१८-३२.१">
       अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता ।
      </l>
      <l n="१८-३२.२">
       सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३३">
      <l n="१८-३३.१">
       धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
      </l>
      <l n="१८-३३.२">
       योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३४">
      <l n="१८-३४.१">
       यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन ।
      </l>
      <l n="१८-३४.२">
       प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३५">
      <l n="१८-३५.१">
       यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च ।
      </l>
      <l n="१८-३५.२">
       न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३६">
      <l n="१८-३६.१">
       सुखं त्विदानीं त्रिविधं श‍ृणु मे भरतर्षभ ।
      </l>
      <l n="१८-३६.२">
       अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ १८-३६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३७">
      <l n="१८-३७.१">
       यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् ।
      </l>
      <l n="१८-३७.२">
       तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥ १८-३७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३८">
      <l n="१८-३८.१">
       विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् ।
      </l>
      <l n="१८-३८.२">
       परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ॥ १८-३८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-३९">
      <l n="१८-३९.१">
       यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
      </l>
      <l n="१८-३९.२">
       निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १८-३९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४०">
      <l n="१८-४०.१">
       न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः ।
      </l>
      <l n="१८-४०.२">
       सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ १८-४०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४१">
      <l n="१८-४१.१">
       ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप ।
      </l>
      <l n="१८-४१.२">
       कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ १८-४१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४२">
      <l n="१८-४२.१">
       शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
      </l>
      <l n="१८-४२.२">
       ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ॥ १८-४२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४३">
      <l n="१८-४३.१">
       शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ।
      </l>
      <l n="१८-४३.२">
       दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥ १८-४३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४४">
      <l n="१८-४४.१">
       कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
      </l>
      <l n="१८-४४.२">
       परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ १८-४४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४५">
      <l n="१८-४५.१">
       स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः ।
      </l>
      <l n="१८-४५.२">
       स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ १८-४५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४६">
      <l n="१८-४६.१">
       यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।
      </l>
      <l n="१८-४६.२">
       स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ १८-४६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४७">
      <l n="१८-४७.१">
       श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
      </l>
      <l n="१८-४७.२">
       स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥ १८-४७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४८">
      <l n="१८-४८.१">
       सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् ।
      </l>
      <l n="१८-४८.२">
       सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ १८-४८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-४९">
      <l n="१८-४९.१">
       असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः ।
      </l>
      <l n="१८-४९.२">
       नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ १८-४९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५०">
      <l n="१८-५०.१">
       सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे ।
      </l>
      <l n="१८-५०.२">
       समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८-५०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५१">
      <l n="१८-५१.१">
       बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
      </l>
      <l n="१८-५१.२">
       शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ १८-५१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५२">
      <l n="१८-५२.१">
       विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।
      </l>
      <l n="१८-५२.२">
       ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ १८-५२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५३">
      <l n="१८-५३.१">
       अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
      </l>
      <l n="१८-५३.२">
       विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १८-५३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५४">
      <l n="१८-५४.१">
       ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
      </l>
      <l n="१८-५४.२">
       समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥ १८-५४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५५">
      <l n="१८-५५.१">
       भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
      </l>
      <l n="१८-५५.२">
       ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥ १८-५५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५६">
      <l n="१८-५६.१">
       सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः ।
      </l>
      <l n="१८-५६.२">
       मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥ १८-५६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५७">
      <l n="१८-५७.१">
       चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः ।
      </l>
      <l n="१८-५७.२">
       बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ १८-५७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५८">
      <l n="१८-५८.१">
       मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
      </l>
      <l n="१८-५८.२">
       अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ १८-५८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-५९">
      <l n="१८-५९.१">
       यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।
      </l>
      <l n="१८-५९.२">
       मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ १८-५९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६०">
      <l n="१८-६०.१">
       स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
      </l>
      <l n="१८-६०.२">
       कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् ॥ १८-६०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६१">
      <l n="१८-६१.१">
       ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।
      </l>
      <l n="१८-६१.२">
       भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६२">
      <l n="१८-६२.१">
       तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
      </l>
      <l n="१८-६२.२">
       तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥ १८-६२॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६३">
      <l n="१८-६३.१">
       इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया ।
      </l>
      <l n="१८-६३.२">
       विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १८-६३॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६४">
      <l n="१८-६४.१">
       सर्वगुह्यतमं भूयः श‍ृणु मे परमं वचः ।
      </l>
      <l n="१८-६४.२">
       इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥ १८-६४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६५">
      <l n="१८-६५.१">
       मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
      </l>
      <l n="१८-६५.२">
       मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ १८-६५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६६">
      <l n="१८-६६.१">
       सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
      </l>
      <l n="१८-६६.२">
       अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ १८-६६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६७">
      <l n="१८-६७.१">
       इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।
      </l>
      <l n="१८-६७.२">
       न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ १८-६७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६८">
      <l n="१८-६८.१">
       य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
      </l>
      <l n="१८-६८.२">
       भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ १८-६८॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-६९">
      <l n="१८-६९.१">
       न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
      </l>
      <l n="१८-६९.२">
       भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ १८-६९॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७०">
      <l n="१८-७०.१">
       अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः ।
      </l>
      <l n="१८-७०.२">
       ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ १८-७०॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७१">
      <l n="१८-७१.१">
       श्रद्धावाननसूयश्च श‍ृणुयादपि यो नरः ।
      </l>
      <l n="१८-७१.२">
       सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ॥ १८-७१॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७२">
      <l n="१८-७२.१">
       कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
      </l>
      <l n="१८-७२.२">
       कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ १८-७२॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="अर्जुन उवाच">
     <speaker>
      अर्जुन उवाच
     </speaker>
     <lg n="१८-७३">
      <l n="१८-७३.१">
       नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
      </l>
      <l n="१८-७३.२">
       स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ १८-७३॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <sp who="सञ्जय उवाच">
     <speaker>
      सञ्जय उवाच
     </speaker>
     <lg n="१८-७४">
      <l n="१८-७४.१">
       इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।
      </l>
      <l n="१८-७४.۲">
       संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ॥ १८-७४॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७५">
      <l n="१८-७५.१">
       व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् ।
      </l>
      <l n="१८-७५.२">
       योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ॥ १८-७५॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७६">
      <l n="१८-७६.१">
       राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् ।
      </l>
      <l n="१८-७६.२">
       केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ १८-७६॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७७">
      <l n="१८-७७.१">
       तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः ।
      </l>
      <l n="१८-७७.२">
       विस्मयो मे महान् राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ १८-७७॥
      </l>
     </lg>
     <lg n="१८-७८">
      <l n="१८-७८.१">
       यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
      </l>
      <l n="१८-७८.२">
       तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ १८-७८॥
      </l>
     </lg>
    </sp>
    <emph n="१८">
     <lg>
      <l>
       ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
      </l>
      <l>
       ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
      </l>
      <l>
       मोक्षसंन्यासयोगो नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८॥
      </l>
     </lg>
    </emph>
   </div>
  </body>
 </text>
</TEI>