fennougrica32478.txt

БОБӦНЯНЬ

Водзкыв

СССР-са Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧвет февраль 13-ӧд лунся декретын скӧт видзӧм паськӧдӧм кузя шуис:

«Совхозъяслы, колхозъяслы да земельнӧй органъяслы колӧ видзӧдлыны няня кӧрымъяс силоса кӧрымъясӧн, вужъя пуктас кӧрымъясӧн, бобӧвӧй кӧдза кӧрымъясӧн вежӧм вылӧ. Торйӧн колӧ видзӧдлыны видзьяс да скӧт йирсянінъяс бурмӧдӧм вылӧ.

Ӧтувъя олӧм паськӧдӧм кузя вит вося план серти колӧ турун кӧйдысъяс да пуктас кӧйдысъяс вӧдитӧм паськӧдны, медым воан 3–4 вонас позис тырмымӧн сетны сэтшӧм кӧйдысъяссӧ страна пытшкӧ, дай мукӧд государствоясӧ вузавны мед лои».

Сідзкӧ колхозъяслы колӧ паськӧдны турунъяс кӧдзӧмсӧ да пуктасъяс вӧдитӧмсӧ скӧтлы кӧрым лӧсьӧдӧм могысь да турун кӧйдысъяс перйӧм могысь.

Збыль ӧд, муяс вылын скӧтлы вердан турунъяс да пуктасъяс вӧдиттӧг он вермы лючки-бура пуктыны ни йӧла скӧт видзӧм, ни порсь видзӧм. Ӧнӧдз на миян скӧт видзӧмтӧ зэв омӧля пуктӧма. Скӧтӧс вердӧны омӧлик видз турунъясӧн да вося идзасӧн. Сӧмын неуна сійӧ сёян дінас содтыштӧны бурджык сёянтор. Дерт сэсся тадзнад скӧтыд бур докодтӧ оз сет.

Скӧтлы кӧрым унджык лӧсьӧдны шуӧма и РСФСР-са Совнарком 1930-ӧд вося декабр 14-ӧд лунся постановленньӧӧн. Кӧдза места шуӧма декретӧн паськӧдны 19,4%, а скӧт кӧрым улын — турунъяс да вужъя пуктасъяс улын — кӧдза местаыслы колӧ содны 51% вылӧ. А урожайсӧ ковмас лэптыны этша пырысь нин 10%.

Медым эськӧ ёнджыка паськӧдны турунъяс кӧдзӧм, тшӧктӧма став совхозъяслы, колхозъяслы 1931-ӧд во тулысся кӧдзан кампанньӧ дырйи кыдз позьӧ ёнджыка чукӧртны места вылысь унджык кӧйдысъяс.

Сідзкӧ правительство лыддьӧ вывті коланаӧн скӧтлы вердан турунъяс да пуктасъяс улӧ места паськӧдӧмсӧ. Ми водзӧ аддзылам — пуктасъяс да турунъяс сетӧны вывті ыджыд урожай. Сэсся найӧ мусӧ бурмӧдӧны, на бӧрын сійӧ му вылас мукӧд кӧдзаясыс бура быдмӧны. Сы понда скӧтлы кӧрым вылӧ пуктасъяс да турунъяс отсалӧны оз сӧмын скӧт видзӧм бурмӧдны, отсалӧны найӧ и му уджавны, муяс вылысь урожайяссӧ содтӧм боксяньыс.

Кутшӧм бур вайӧ турун кӧдзӧм

Бобӧнянь — медбур турун гырысь скӧтлы дай посни скӧтлы. Скӧт сійӧс чӧскыда сёйӧ. Ӧдйӧ ёнмӧ, дай йӧвсӧ содтӧ бобӧнянь турунӧн вердігӧн.

Бобӧнянь ытшкӧны дорвыв кык во. Мукӧд дырйиыс кольлӧны коймӧд во кежлӧ на ытшкынысӧ, сӧмын сэки этша нин туруныс чукӧрмӧ-а. Мед бура быдмас бобӧнянь му вылас туруныс и коймӧд вонас, колӧ кӧдзигас сорлавны бобӧняньсӧ тимофеевкаӧн.

Гӧрд бобӧнянь шӧркоддьӧма сетӧ гектарысь 30–40 центнер турун.

Бобӧнянь кӧдзӧны оз куш кӧрым вӧсна. Сылӧн вужъясас эмӧсь бактерияяс. Тайӧ бактерияяснас бобӧнянь босьтӧ зэв уна азота мувынсьӧдансӧ сынӧдсьыс. Бобӧнянь мусӧ гӧрӧм бӧрын вужъясас кольӧ мувынсьӧданыс, кодӧс бобӧняньыс босьтліс сынӧдысь. Сідзкӧ бобӧнянь аслас вужъяснас вынсьӧдӧ му. Эз кӧ вӧв шоч бобӧняньыс, сылӧн вужъясыс вынсӧ муас кольӧны куйӧд мында жӧ.

Бобӧнянь кӧдзӧны тимофеевкакӧд сорӧн. Мукӧд дырйиыс сорлалӧны тшӧтш мукӧд пӧлӧс турун кӧйдысъяс.

Бобӧняньлӧн муас пырӧ ӧти кыз вуж. Сысянь вожалӧны зэв уна вӧсниджык вужъяс.

Мукӧд уна вося турунъяслӧн, шуам тимофеевкалӧн, вужъясыс мӧд сикасаӧсь. Налӧн вужъясыс му пытшкас гӧгӧрбок ӧткодя паськалӧны. Унджык вужйыс ар кежлас кулӧ. Тулысын бара гӧгӧрбок ёна паськалӧны

Миян муяс ёна буссьӧны. Зэрӧм бӧрын сійӧ бусыс кизьӧрмӧ. Сэсся косьмас да коркаасяс вылітіыс, быттьӧ клеитас мусӧ. Оз лэдз пытшкас сынӧдлы ни валы пырны. Татшӧм муяс оз вермыны сетны бур урожай.

Бурмӧдны сэтшӧм мутӧ позьӧ куйӧдӧн, бобӧнянь да мукӧд сэтшӧм турунъяс кӧдзӧмӧн да минерала мувынсьӧданъясӧн вынсьӧдӧмӧн. Бобӧнянь босьтӧ мувынсьӧдан сынӧдысь (азот) да вужъяснас вынсьӧдӧ мусӧ. Мукӧд турунъяс бурмӧдӧны мусинсӧ (структурасӧ), сӧмын оз вынсьӧдны-а. Сідзжӧ кӧдзӧм турунъяс бурмӧдӧны му да кыпӧдӧны урожайяс. Бобӧнянь да тимофеевка сетӧны турун дай бурмӧдӧны му.

Та серти позьӧ аддзыны, кутшӧм ыджыд бур вермас сетны колхозъяслы бобӧнянь кӧдзӧм.

Кыдзи быдмӧ бобӧнянь

Бобӧняньлӧн кӧйдысъясыс фиолетӧвӧй (пемыдлӧз-гӧрдоват) да вижов рӧмаӧсь. Шведскӧй бобӧняньлӧн кӧйдысыс посньыдджык гӧрд бобӧнянь кӧйдысысь дай сьӧдовнюдзвиж рӧма. Еджыд бобӧняньлӧн кӧйдысыс посньыдджык шведскӧй бобӧнянь кӧйдысъясысь, дай гӧрдов виж рӧма.

Бобӧняньлӧн кӧйдысыс кӧдзӧм бӧрас муас польдӧ, сэсся чужӧ.

Вуж почкасьыс заводитӧны быдмыны, сӧвмыны вужъяс, а за почкасьыс быдмыны петасыс.

Мыйӧн чужас бобӧняньыс да лэдзас кык лист (семенодолиӧн шусьӧ), сэсся сувтлӧ быдмӧмсьыс. А сійӧ каднас ёна заводитӧны быдмыны, паськавны вужъясыс да быдмӧ медводдза (ӧтилепесьта) лист. Сэсся петӧны мукӧд (тройчатӧй) листъяс.

Бобӧнянь быдмӧ мукӧд дырйи 70 сантиметр кузя либӧ кузьджыка на нӧшта. Заыс уна вожӧн быдмӧ. Быд вож йылӧ артмӧ юр. Заас вожъясас быдмӧны куим вожа коръяс:

Вожъяс заводитчан инас быдмӧны кык посниджык нюжмӧс коръяс.

Заас, дзик юр бердас быдмӧ кык кор. Найӧс шуӧны прицветникӧн.

Гӧрд бобӧняньлӧн за пытшкыс тӧщӧ. Вожъяс да коръяс быдман интіыс гӧрддзасьӧма, сэті кызджык дай абу тӧщӧ. Коръяс бобӧняньлӧн кузьӧсь, кызӧсь, сьӧдоввижӧсь, доръясыс шыльыдӧсь шведскӧй да еджыд бобӧняньлӧн моз. Ытшкӧм бӧрын регыд лёздӧны. Косьмасны да кокньыда дрӧбалӧны. Коръяс быдмӧны куим вожӧн, овлывлӧны шочиника вит вожаӧсь.

Вуж. Бобӧняньлӧн эм ӧти кыз вуж. Тайӧ кыз вужйыс ёна вожавлӧ. Вожъясыс бара зэв ёна вожалӧны вӧсньыдик си кодь вожъясӧ. Медводдза кор артмӧм бӧрас нин вужъясас тӧдчӧны посни гадькодьяс. Сэні олӧны бактерияяс. Найӧ босьтӧны сынӧдысь мувынсьӧдан (азот).

Ар кежлас бобӧнянь вужъяс уна чӧжӧ аслыс сёянторъяс. Сэки сійӧ лӧсьӧдчӧ тӧв кежлӧ. Мыйӧн воас тулыс, тайӧ чӧжӧм сёянторъясыс ковмасны бобӧняньлы водзӧ быдмыны. Ёна сёр бобӧнянь арын оз позь ытшкыны либӧ скӧтӧн травитны. Сёр ытшкӧм бӧрад либӧ травитӧм бӧрад бобӧнянь выльысь чепӧссьӧ быдмыны. А быдмигас видзӧ чӧжӧм сёянторъяссӧ да тӧв кежлас оз нин удит барасӧ чӧжны. Сэсся воан тулыснас омӧля быдмӧ. Урожайыс этша чукӧрмӧ. Медся нин оз ков сёр арын ытшкыны либӧ травитны первой вонас.

Кутшӧм му да климат медбур бобӧняньлы

Бобӧняньлы бура быдмыны колӧ тырмымӧн ва. Сійӧ паськыд да кыз коръяс пырыс ёна кыскӧ мусьыс васӧ. Вывті ёна косьтӧны коръясыс васӧ жар дырйи либӧ кор кос тӧла. Вужъяс бобӧняньлӧн абу сэтшӧм кузьӧсь, кыдзи, шуам, люцерналӧн, да пыдӧ му пытшкӧ оз пырны. Та вӧсна найӧ оз вермыны мукӧд турунъяс моз судзӧдны ва пыдысь му пытшкысь. Кос дырйи бобӧнянь быдмӧ ньӧжйӧн.

Войвылын, рытыв войвылын да СССР-са шӧр районъясын унджык местаас гӧрд бобӧнянь медбур турун, дай медъёна бурмӧдӧ му. Нянь бобӧнянь бӧрын быдмӧ бура.

Ёна войвылын гӧрд бобӧнянь позьӧ вӧдитны сӧмын турун вылӧ. Кӧдзыд вӧсна кӧйдыс сэні воны оз вермы.

Бобӧнянь медбура быдмӧ шӧркодя шоныд, зэра климатын

Бобӧнянь оз пов и кӧдзыд тӧлысь, сӧмын мед тӧвнас оз сывлы лымйыс да оз йизьыв муыс. Тӧвнас либӧ тулыснас кӧ ёна вежласьӧ кӧдзыда-шоныдаыс, сэки муыс топавлӧ да паськавлӧ. Та вӧсна бобӧняньлӧн вужъясыс доймалӧны, да уна бобӧнянь кулӧ.

Гӧрд бобӧнянь бура быдмӧ пыдӧ гӧрлӧма да вына му вылын, сёйӧд (суглинистӧй) му вылын. Артмӧ бура и лыаа (супесчанӧй) му вылын, абу кӧ ёна кос муыс да бура кӧ вынсьӧдӧма.

Бурджыка быдмӧ бобӧнянь важ муяс вылӧ. Бобӧнянь кӧдзны вынтӧм муяс вылӧ куйӧдавтӧг оз позь. Вывті уна ва бобӧняньлы оз ков. Ёна ва местаын сійӧ оз артмы. Ойдлан видзьяс вылын, дыр кежлӧ кӧ ваыс босьтлӧ, бобӧнянь кулӧ.

Кутшӧм переменаӧ кӧдзны бобӧнянь

Уна переменаӧн му вӧдитігӧн бобӧняньсӧ ас кежас му вылӧ оз кӧдзны, кӧдзӧны тимофеевкакӧд. Первой вонас ытшкымӧныс налӧн туруныс оз на быдмы. Мед прӧста муыс бобӧнянь кӧдзан вонас оз куйлы, бобӧнянь кӧдзӧны арнас сю либӧ шобді улӧ, либӧ тулысын зӧр либӧ ид улӧ.

Нянь пӧвсын бобӧнянь быдмӧ ньӧжйӧн. Нянь вундӧм да идралӧм бӧрын пондас нин ӧдйӧ быдмыны. Тӧв кежлӧ топыда нин вужъясьӧ. Нечернозёмнӧй полосаын бобӧнянь ытшкывлӧны кык во чӧж. Бобӧнянь бӧрын сэсся кӧдзӧны шабді либӧ пуктӧны картупель.

Вӧчлывлӧны и мӧд ногӧн: мӧд вося бобӧняньсӧ (кӧдзӧм бӧрас коймӧд вонас) ытшкӧм бӧрын, юнь тӧлысь помасигӧн, бобӧнянь мусӧ пыр жӧ гӧрӧны. Август тӧлысь помасиг гӧгӧр сэтчӧ кӧдзӧны сю либӧ шобді. Бобӧнянь бӧрын нянь урожай воӧ зэв бура: 20–25 центнер гектарысь. Тыртӧм коськӧм бӧрын таысь ыджыд урожайыс оз жӧ овлы. Скӧт видзан местаяс кӧ колхозын этша, бобӧнянь позьӧ му вылӧ кольны коймӧд во кежлӧ сэні скӧтӧс видзӧм могысь.

Видзӧдлам, кыдзи позьӧ уна переменаӧн вӧдитны му бобӧняньсӧ сю вылӧ да ид вылӧ кӧдзӧмӧн, да бобӧнянь бӧрын шабді кӧдзӧмӧн, картупель пуктӧмӧн да сю кӧдзӧмӧн.

Тані колӧ шуны: колхозъясын уна переменаӧн му вӧдитігӧн колӧ лоны торъя перемена картупель, корнеплодъяс улӧ.

Бобӧняньлы торъя перемена лоӧ этша вылӧ квайт переменаӧн му вӧдитігӧн.

Бобӧнянь сю вылӧ арын кӧдзигӧн му уджалан переменаясыс со кутшӧмӧсь лоӧны:

1) викаӧн кӧдзӧм либӧ картупельӧн пуктӧм коськӧм; 2) сю, вывтіыс кӧдзӧм бобӧнянь; 3) первой вося бобӧнянь; 4) мӧд вося бобӧнянь; 5) шабді либӧ картупель; 6) ид, зӧр, да мукӧдтор.

Ид либӧ зӧр вылӧ (тулысын) бобӧнянь кӧдзигӧн лоӧ со кутшӧм квайт перемена:

1) зӧр либӧ ид, вылас бобӧнянь кӧдзӧмӧн; 2) первой вося бобӧнянь; 3) мӧд вося бобӧнянь; 4) шабді либӧ картупель; 5) викаӧн кӧдзӧм коськӧм; 6) сю либӧ шобді.

Сизим переменаӧн му вӧдитігӧн:

Кӧдзам кӧ сю вылӧ бобӧнянь, сизим переменаад лоасны татшӧм быдмӧгъяс:

1) викаӧн кӧдзӧм коськӧм; 2) сю, вывтіыс бобӧнянь кӧдзӧмӧн; 3) первой вося бобӧнянь; 4) мӧд вося бобӧнянь; 5) шабді; 6) картупель, корнеплодъяс; 7) зӧр, ид.

Тулысын бобӧнянь кӧдзигӧн сизим переменаыд лоӧ со кутшӧм: 1) зӧр либӧ ид, вывтіыс бобӧнянь кӧдзӧмӧн; 2) первой вося бобӧнянь; 3) мӧд вося бобӧнянь; 4) шабді; 5) викаӧн кӧдзӧм коськӧм; 6) сю либӧ шобді; 7) картупель, корнеплодъяс. Кыкнан ногыс сизим переменаӧн му вӧдитігӧн шабдіыс кӧдзсьӧ кудель вылӧ.

Скӧт видзан колхозъяслы первой нога сизим переменаӧн му вӧдитігӧн, шабді пыдди (бобӧнянь бӧрын) позьӧ пуктыны картупель. Картупель бӧрын кӧдзны анькытш да вика скӧтлы кӧрым вылӧ.

Мӧд ногыс сизим переменаӧн му вӧдитігӧн, нёльӧд муас бобӧнянь бӧрын шабді пыдди позьӧ пуктыны картупель да корнеплодъяс. А сизимӧд му вылас вика да анькытш кӧдзны.

Кӧкъямыс переменаӧн му вӧдитігӧн: бобӧняньсӧ ӧзим вылӧ арын кӧдзӧмӧн лоӧ: 1) викаӧн кӧдзӧм коськӧм; 2) сю; 3) первой вося бобӧнянь; 4) мӧд вося бобӧнянь; 5) коськӧм да бобӧнянь йирӧдӧм вылӧ; 6) сю; 7) картупель да корнеплодъяс; 8) ид, зӧр да мукӧдтор.

Кӧдзам кӧ бобӧнянь тулысын ид вылӧ либӧ зӧр вылӧ, лоӧ: 1) зӧр либӧ ид, бобӧнянь вывтіыс кӧдзӧмӧн; 2) первой вося бобӧнянь; 3) мӧд вося бобӧнянь; 4) коськӧм да скӧт йирӧдан ин; 5) сю; 6) картупель, турнепс; 7) шабді; 8) викаӧн кӧдзӧм коськӧм; 9) сю. Сизимӧд переменаас кӧ шабдіыс оз кӧдзсьы, позьӧ сэтчӧ вика да анькытш кӧдзны. Тайӧ индӧм уна переменаясыс бобӧнянь кӧдзӧмӧн сӧмын примернӧйӧсь.

Кытчӧ да мый кӧдзны, кутшӧм переменаяс лӧсьӧдны — колхозъяс овмӧс сайын, мыйджык найӧ медъёнасӧ вӧчӧны: скӧт видзӧны, нянь вӧдитӧны али ещӧ мыйкӧ. Скӧт видзан колхозын медсясӧ унджык кӧрым лӧсьӧдӧны. Матын кӧ колхоз дінсянь крахмальнӧй да спирт вӧчан завод, позьӧ унджык пуктыны картупель. Шабді вӧдитан районъясын — унджык шабді кӧдзны.

Кутшӧм сикаса бобӧняньяс овлӧны

Гӧрд бобӧнянь вӧдитан разнӧй местаын оз быдлаын ӧткодь бобӧнянь вӧдитны.

Лунвылын вӧдитан бобӧнянь войвылын вӧдитан бобӧняньысь ёна торъялӧ. Эм водз воысь бобӧнянь дай сёр воысь бобӧнянь.

Водз воысь бобӧнянь дзоридзалӧ май помасигӧн либӧ юнь заводитчигӧн. Сёр воысь бобӧнянь дзоридзалӧ юнь помасигӧн либӧ юль заводитчигӧн. Сёр воысь бобӧнянь гожӧмын ӧтчыд ытшкывлӧны, а регыд воысь бобӧнянь — кыкысь.

Урожайыс регыд воысь бобӧняньлӧн абу жӧ ӧткодь сёр воысь бобӧнянь урожайкӧд.

Сёр да ӧдйӧ воысь бобӧняньяс гектар вылысь урожайсӧ со мыйта сетӧны.

(Сиворицкӧй кӧйдысъяс вӧдитан овмӧсын Ленинградса важ губ., 1914–1915 воясӧ видлӧгъяс серти):

Регыд воысь бобӧняньлӧн заыс мӧд вонас быдмӧ дженьыдджыка нин. Этшаджык овлӧ сылӧн сэки гӧрӧдыс, дай вожъясыс, заыс кокньыдджык.

Корйыс регыд воысь бобӧняньлӧн овлӧ унджык сёр воысь бобӧняньлӧн дорысь. Сёр воысь бобӧняньлӧн туруныс ӧтикысь ытшкӧмнас чукӧрмӧ унджык регыд воысь бобӧняньлӧн кыкнан ытшкӧмнас дорысь.

Регыд воысь бобӧнянь тӧвйӧм бӧрын тшӧкыда ёна вошӧ либӧ дзикӧдз ставыс кулӧ. Сідзкӧ миян нечернозёмнӧй полосаын колхозъяслы колӧ вӧдитны сёр воысь бобӧнянь. Татшӧм бобӧняньсӧ вӧдитӧны Мӧскуаса обласьтсянь войвывланьын да рытыввывланьын, а медъёнасӧ асыввывланьын. Сёр воысь бобӧнянь жӧ вӧдитӧны важ Тульскӧй да Орловскӧй районъясын, Тамбовскӧй да Курскӧй важ губерняясын, войвывланьыс.

Медуна бур бобӧнянь кӧйдыстӧ сетӧны СССР-ын асыввыв обласьтъяс: Вятскӧй да Нижегородскӧй важ губерняяс, Вотскӧй обласьт да Урал обласьт.

Кодыр да кыдзи кӧдзӧны бобӧнянь

Гӧрд бобӧнянь кӧдзлӧны сю вылӧ, ид вылӧ либӧ зӧр вылӧ. Сю вылӧ кӧдзӧны бобӧнянь тулысын. Арын сю вылас кӧдзигӧн, тӧвйигас нэриник петасыс ёна вошӧ, шочмӧ либӧ дзикӧдз ставыс кулӧ.

Тулысын ӧзим вылӧ бобӧнянь позьӧ кӧдзны медбӧръя лым бӧрын.

Бурджык кӧдзны ӧзим вылӧ лым сылӧм бӧрын, кын асывъясӧ.

Сэки кӧдзигад он вӧяв му вылад. Луннас шонді сывдас мусӧ да, бобӧнянь кӧйдыссӧ муыс быттьӧ кыскӧ ас пытшкас.

Тадзи кӧдзӧмӧн бобӧнянь кӧйдыс веськалӧ небыд, ва муӧ. Шондӧдыштас поводдяыс да кӧйдыс чужас, пондас быдмыны.

Тулыснас кӧ колхоз кӧсйӧ ӧзимъяссӧ пинёвтны, бобӧнянь позьӧ сёрӧнджык кӧдзны. Сэки бобӧнянь кӧдзны позьӧ либӧ пинёвттӧдзыс, либӧ пинёвтӧм бӧрын. Кӧдзан кӧ пинёвтӧм бӧрын, колӧ кӧдза вывтіыс быглявны кокньыдик каток.

Зӧркӧд да идкӧд бобӧнянь кӧдзсьӧ сёрджык. Сэки кӧдзсьӧ тадз: войдӧр колӧ кӧдзны ид либӧ зӧр да сійӧс пинёвтны. Сы бӧрын кӧдзны бобӧнянь.

Сійӧс пинёвтӧны пу пиняӧн либӧ кӧрт пиня мышнас. Мукӧддырйиыс водзджык кӧдзӧны бобӧнянь, вомӧныс пинёвтӧм му вылӧ. Сы бӧрын кӧдзны машинаӧн ид либӧ зӧр. Машинаӧн кӧдзӧм му пинёвтны оз ков. Бобӧнянь кӧдзӧны либӧ киӧн уджалан бобӧнянь кӧдзан машинаӧн (клеверная сеялка Кроуна), либӧ вӧлӧн кӧдзан машинаӧн (кӧдзан кӧ идкӧд либӧ зӧркӧд).

Код ногыс бурджык кӧдзны бобӧнянь, шуны сьӧкыд. Мукӧддырйи бурджык урожай бобӧняньлӧн овлӧ идкӧд либӧ зӧркӧд кӧдзӧмӧн, мукӧддырйи сю ӧзим вылӧ кӧдзӧмӧн. Дерт торкны бур урожайлы воны вермас и поводдя.

Сӧмын оз ков сёрмыны бобӧнянь кӧдзӧмӧн. Гӧрд бобӧнянь шоча кӧдзлывлӧны ӧтнассӧ. Сы дінӧ пырджык сорлавлӧны тимофеевка. Мукӧддырйиыс тшӧтш шведскӧй бобӧнянькӧд сорлавлӧны, либӧ мукӧд пӧлӧс шепа турунъяскӧд.

Гектар вылӧ колӧ кӧдзны 12–15 килограмм бур бобӧнянь кӧйдыс. Тимофеевка бобӧнянь дінӧ содтысьӧ 4–6 килограмм гектарӧ.

Кӧсйӧны кӧ бобӧнянь ытшкыны кык во чӧж, кӧдзигӧн сійӧ кӧйдыссӧ сорлалӧны 4 килограмм тимофеевка кӧйдысӧн (сорӧн кӧдзӧны). Мукӧддырйиыс бобӧняньсӧ ытшкывлӧны 3 во чӧж. Сэк бобӧнянь кӧйдыс колӧ сорлавны 8 килограмм тимофеевка кӧйдыскӧд.

Первой вояснас быдмӧ ёна бобӧнянь. Коймӧд во кежас сэсся сійӧ прамӧя шочмӧ. Тимофеевка ёнджыкасӧ заводитчӧ быдмыны мӧд восяньыс. Коймӧд воас сійӧ воӧ медуна. Кӧть бобӧнянь урожайыд мӧд да коймӧд воас и чинӧ, тимофеевкаыс ыджыдджык урожайнас вежӧ бобӧняньсӧ.

Шведскӧй бобӧнянь муяс вылӧ унаысь быдмывлӧ кӧдзтӧг, ёг турункӧд. Та серти нин позьӧ аддзыны, мый сылы миян муяс быдмыны туйӧны.

Гӧрд бобӧнянь да тимофеевка сорӧ содтывлӧны ещӧ шведскӧй бобӧнянь кӧйдыс 2–4 килограмм гектар вылӧ. Сэки гӧрд бобӧнянь кӧйдыс колӧ чинтыны килограмм-мӧд.

Шведскӧй бобӧняньлӧн урожайыс овлӧ этшаджык, сӧмын сійӧ лёкджык инӧ быдмӧ дай дырджык олӧ.

Шведскӧй бобӧняньысь да тимофеевкаысь кындзи гӧрд бобӧнянь кӧйдыс дінӧ сорлавлӧны и мукӧд пӧлӧс турунъяс.

Кӧсйӧны кӧ бобӧнянь му вылын скӧт вердны, сэки гӧрд бобӧнянь кындзи кӧдзлӧны тшӧтш (сорӧн) 2–3 килограмм еджыд бобӧнянь.

Тадзи кӧдзсьӧ, кодыр бобӧнянь улын мусӧ видзӧны 3–4 во да ытшкӧмысь кындзи сэні тшӧтш видзӧны скӧт.

Кутшӧм колӧ кӧйдысыс

Быд пӧлӧс турун кӧдзигӧн колӧ колхозлы видзӧдлыны медвойдӧр кӧйдыс вылас.

Турун кӧйдысъяс вывті посниӧсь. Найӧ вермасны ёгӧссьыны ёг турун кӧйдысъясӧн. Ёг турун кӧйдысъяс кутасны ёгӧсьтны мусӧ.

Ёг турун кӧйдысъяс пытшкысь сюрлывлӧны сэтшӧм кӧйдысъяс, кодъяс зэв ёна вред вайӧны бобӧняньыслы. Эмӧсь гартчан ёг турунъяс: кускута либӧ повилика. Найӧ гартчӧны бобӧнянь за гӧгӧрыс да кыскӧны сылысь соксӧ. Бобӧнянь сэк кулӧ да му вылын лоасны куш инъяс. Татшӧм гартчан турун кӧйдысъяссӧ колӧ виавны бобӧнянь кӧйдыс пытшкысь.

Кӧдзтӧдз войдӧр колӧ видлавны тшӧтш и чужанлунсӧ бобӧнянь кӧйдыслысь. Важ бобӧнянь кӧйдыс либӧ ньӧти оз чуж, либӧ зэв ньӧжйӧн чужӧ. Выль кӧйдыс регыдӧн дай ӧтпырйӧн чужӧ. Ньӧбӧм кӧйдыслысь колӧ видлавны чужанлунсӧ дай ёг турун кӧйдысъясӧн сорласьӧмсӧ, абу кӧ кӧйдысъяслӧн контрольнӧй кӧйдыс станциясянь эскӧданпас. Бурджык татшӧм кӧйдыс петкӧдлыны агрономлы либӧ, эм кӧ матын, нулыны с. х. станцияӧ. Абу сьӧкыд дерт и аслыд тӧдмавны бурлунсӧ сылысь.

Бобӧнянь кӧйдыс позьӧ тадзи чужтыны: босьтны ящик либӧ гырнич да пуктыны сэтчӧ му либӧ лыа, киськавны ваӧн, мед оз муыс косьмы. Пуктыны сэтчӧ визьясӧн ӧтыджда костъясӧ 100 бобӧнянь кӧйдыс. Кӧйдысъяссӧ, чужӧм бӧрас, колӧ перйывны да видлавны: сэтшӧм абу кӧйдысыс, кутшӧм вӧлі пуктӧма. Быд лун колӧ пасйыны, кымын бобӧнянь кӧйдыс чужас. Тадзи видлавны лун 10–12. Сэсся став чужӧм кӧйдыс лыдсӧ ӧтлаавны. Лоӧм лыдыс кутас петкӧдлыны чужӧм кӧйдыслысь процент лыдсӧ.

Позьӧ му пыдди босьтны прӧстӧй дӧра, кусыньтны сійӧс кык пельӧ да сюйны ва пытшкӧ, тасьтіӧ. Васӧ тасьтіас пуктыны колӧ неуна, мед сэні дӧраыс оз кут лыбны пыдӧссьыс. Сэсся пуктыны кык дӧра костас 100 тусь бобӧнянь кӧйдыс. Лун-мӧд бӧрти позьӧ видлавны, чужӧны оз кӧйдысъясыс.

Дӧра пыдди позьӧ босьтны сушитчан кабала, кутшӧмӧн вӧдитчывлӧны велӧдысьяс.

Уна-ӧ ёг бобӧнянь кӧйдыс пытшкын, тӧдмавны сьӧкыдджык. Но неунасӧ позьӧ и тайӧс тӧдмавны. Босьтны колӧ кӧйдыс мешӧкысь кымынкӧ местаысь ки тыр кымын бобӧнянь кӧйдыс да пуктыны чашкаӧ. Сэсся ичӧт пуртӧн торйӧдлыны бур кӧйдысъяс, ёг турун кӧйдысъяс да мукӧд ёгсӧ. Тадзикӧн позьӧ ылӧссӧ тӧдмавны, ёна-ӧ кӧйдысыс ёгӧсь. Бур кӧйдысӧн лыддьӧны, кодлӧн чужанлуныс 90% да сӧстӧмлуныс 95%.

Кыдзи чередитны бобӧнянь

Первой вонас бобӧняньӧс ёна чередитӧм оз ков. Колӧ сӧмын сійӧ му вылысь регыдджык идравны нянь кольтаяссӧ, мед на улын эз сісьмы бобӧняньыс. Кузя кӧ ар кежӧ быдмас бобӧнянь, колӧ ытшкыны.

Водзвыв вӧлі индӧма нин, мый ытшкӧмӧн сёрмӧдчыны оз ков.

Первой вонас бобӧняньсӧ му вывсьыс скӧтлы вердны оз ков. Медся нин оз ков ыжъясӧс му вылас лэдзны. Найӧ йирӧны вуж бердтіыс да вермасны вуж бердса почкаяссӧ сёйны. Мӧд вонас, коймӧдас дай нёльӧдас тулысъясын бобӧнянь мусӧ пинёвтӧны.

Пинёвтӧмнас бобӧнянь му весассьӧ быдмысь ёг турунъясысь. Ёг турунъяс абу на ёна вужъясьӧмаӧсь да, пиняӧн ставыс шедӧ. Тулысся пинёвтӧмыс небзьӧдӧ мусӧ, а медъёна бур сійӧн, став мӧймуя кулӧм быдмӧгъяссӧ му вылысь весалӧ да.

Мыйӧн вынсьӧдны бобӧнянь улӧ му

Бобӧнянь вынсьӧдӧ му азотӧн. Азот мунӧ сёян пыдди быдмӧгъяслы.

Азотысь кындзи бобӧняньлы быдмигӧн колӧ ещӧ калий, кальций извесьт, да фосфор.

Со мыйта да кутшӧм вынъяс босьтӧны бобӧнянь да нянь 1 гектар муысь (килограммъясӧн):

Ми аддзам: бобӧнянь азотӧн му вынсьӧдӧ, а мукӧд пӧлӧс вынсьӧданъяссӧ мусьыс уна босьтӧ.

Калий, извесьт да мукӧд пӧлӧс вынсьӧданъяс муын абу уна. Бобӧняньысь кындзи тайӧ жӧ вынсьӧданъяссӧ босьтӧны и мукӧд быдмӧгъяс.

Та вӧсна, мед бура быдмасны бобӧнянь да няньяс, колӧ мусӧ вынсьӧдны, сюйны сэтшӧм вынсьӧданъяс, мыйяс налы колӧны быдмигас.

Фосфор уна эм лыын, томасшлакын да фосфоритъясын:

Калий эм поташын да пӧимын. Кальций уна эм извесьтын да гипсын. Найӧс сюйӧны муӧ вынсьӧданъяс пыдди.

Бобӧнянь му унджыкысь вынсьӧдӧны куйӧдӧн. Куйӧд вайӧны коськӧм вылӧ да сэтчӧ первой кӧдзӧны сю. Кӧдзсьӧ кӧ бобӧняньыс идкӧд либӧ зӧркӧд, сэні бобӧняньыс быдмӧ важ куйӧд выннас. Куйӧдысь кындзи бобӧнянь му вынсьӧдлӧны ещӧ минерала вынсьӧданъясӧн.

Оз став пӧлӧс му вылас минерала вынсьӧданъяс ӧткодя содтыны бобӧняньлысь урожайсӧ.

Минерала мувынсьӧданъяс отсаласны урожай содтыны, бура кӧ мусӧ чередитӧма, гӧрӧма-пинёвтӧма.

Калия да фосфора вынсьӧданъяс ёна содтӧны бобӧняньлысь урожайсӧ.

Минерала мувынсьӧданъяс ёна содтӧны бобӧняньлысь урожайсӧ, водз кӧ тулысын койны минерала мувынсьӧдансӧ да сы бӧрын пинёвтны.

Казанскӧй опытнӧй станцияын 1 центнер калия солӧн вынсьӧдӧмӧн урожайыс бобӧняньлӧн первой вонас содӧма 9½ центнер, мӧд вонас 6½ центнер, ставыс 16 центнер гектарысь.

Куш извесьтӧн кӧ бобӧнянь му вынсьӧдан, урожайыс пӧшти оз сод. 36 центнер извесьтӧн вынсьӧдӧмӧн урожайыс бобӧняньлӧн содӧ сӧмын 3½ центнер гектар вылӧ.

Кор извесьтыс муас вӧлі сюйӧма калия совкӧд да фосфорит пызькӧд, урожай бобӧняньлӧн соді первой вонас 18½ центнер, мӧд вонас 3½ центнер гектарысь, ставыс 22 центнер, либӧ 50%. Тайӧс позьӧ нин шуны ыджыд урожайӧн.

Ланшевскӧй опытнӧй станцияын бобӧнянь улӧ му вынсьӧдалісны торйӧн каинитӧн, томасшлакӧн, извесьтӧн да гипсӧн. Куим воӧн 2 центнер каинит содтіс урожай бобӧняньлысь 7 центнер гектар вылӧ. 5½ центнер томасшлак содтіс урожай бобӧняньлысь 12 центнер гектар вылӧ. 11 центнер извесьт содтіс 2 центнер бобӧнянь турун. 3 центнер гипс (сюйӧма вӧлі мӧд воас) кык воӧн содтіс урожай бобӧняньлысь 4 центнер гектар вылӧ.

Суперфосфат сюйӧны гектар му вылӧ 3 центнер, гипс — 2½ центнер, калия сов — 3½ центнер. Минерала мувынсьӧданъяс койӧны му вылӧ асылынджык, кор абу тӧла.

Мед ӧткодя быдлаӧ мувынсьӧдан веськалас, кӧдзигӧн сорлалӧны сійӧс муӧн. Мусӧ босьтӧны кык мында унджык бобӧнянь кӧйдыссьыс.

Бобӧнянь позьӧ кӧдзны сійӧ жӧ местаӧ выльысь сӧмын во 4–6 мысти. Тшӧкыда кӧдзӧмӧн муыс вынтӧммӧ, да и урожай бобӧняньлӧн ӧдйӧ чинӧ.

Бобӧнянь бӧрын муыс весассьӧ ёг турунъясысь, мусинмыс бурмӧ.

Бобӧнянь бӧрын бура быдмӧны ид да зӧр. Бура зэв быдмӧ бобӧнянь бӧрын шабді.

Бобӧнянь турун му вылысь чукӧртӧм

Бобӧнянь ытшкӧны, кор ёна заводитас дзоридзавны. Сэки нин бобӧняньыд бура сӧвмӧма. Сэки сійӧ небыд дай сёянторйыс медуна (белокъяс). Сы бӧрын сэсся бобӧнянь чорзьӧ, сёянторъясыс чинӧны. Содӧ клетчатка (пуалӧ).

Со кутшӧм кадӧ ытшкигӧн мыйта белокъясыс да клетчаткаыс бобӧнянь турунын:

Кымын сёрмӧ бобӧнянь, сымын чинӧны листъясыс да содӧны заясыс. А листас ӧд выныс унджык заас дорысь. Сы понда бобӧняньтӧ бурджык ытшкыны водзджык, водзджыксӧ ытшкигӧн колхозлы унджык бур, вына турун воас.

Бобӧняньын ытшкӧм бӧрас пырысь-пырсӧ эм 70–80% кымын ва. Сэтшӧм уль дырйиыс бобӧнянь турун пӧсялӧ, тшыкӧ чукӧрын видзигӧн. Сідзкӧ сійӧс колӧ косьтыны, косьтыны сэтчӧдз, мед чукӧрын видзигӧн эз тшык. Турун оз тшык, ваыс кӧ сэні абу унджык 12–16 процентысь. Кос турунад, кӧн нин ки улад оз тӧдчы лапыдыс, сымда процент кымын и эм ваыс.

Сідзкӧ ытшкӧм бӧрын колӧ шонді водзын да тӧв вылын косьтыны 58–64% васӧ. Заясыс бобӧняньлӧн косьмӧны ньӧжйӧджык небыд листъясыс дорысь. Листъясыс косӧсь нин, а заыс век на уль. Листъясыс сэсся вӧрӧшитігад дрӧбалӧны. Бобӧняньтӧ косьтігас оз ков ёнасӧ вӧрӧшитны.

Ытшкӧм бӧрас лун-мӧд-коймӧд мысти колӧ видчысьӧмӧн бергӧдлыны. Нӧшта лун кымын косьтыны да кыскавны либӧ тэчны зорӧдӧ. Позьӧ бобӧняньтӧ косьтыны неыджыд юръясын. Ытшкӧны бобӧняньтӧ асывнас лысва вылас. Луннас, шонді водзад, тӧлалыштас-косьмыштас нин. Мӧд лунас чукӧртӧны шуралӧм турунсӧ посньыдик юръясӧ. Юръяссӧ колӧ вӧчны джуджыдӧс да вӧсньыдикӧс. Шондіыс да тӧлыс татшӧм юръяссьыд турунсӧ лун-мӧд-коймӧдӧн косьтасны да сы бӧрын позьӧ нин идравны. Юрын косьмӧм турунтӧ регыдджык и колӧ кыскавны либӧ зорӧдавны, мед зэръяс оз сьӧдӧдны, тшыкӧдны.

Зэра кадӧ бобӧнянь косьтӧны вешалаяс вылын. Вешала пыдди туйӧ потшӧс. Потшъяс вылас и ӧшлыны турунсӧ да видзны сэні, кытчӧдз оз мичаммы поводдяыс.

Тані тӧлыс пырыс ветлӧ да косьтӧ турунсӧ. Первойя мича луннас жӧ, сійӧ тӧлалӧм туруныд косьмас да, позяс кыскавны либӧ тэчны зорӧдӧ.

Абу кӧ матын потшӧсыс, ковмас вӧчны нарошнӧ вешалаяс турунсӧ косьтыны. Медпрӧстӧй вешалаыс — кӧзлаяс увъя потшъясысь, кытчӧ позьӧ тэчны 1½–2 центнер турун.

Мукӧд дырйиыс сувтӧдӧны кык столб нёль метраӧс, мӧда-мӧд дінсяньыс метр кык кымын ылнаӧ. Столбъяс вылас пуктӧны нёль перекладина, на вылӧ пуктӧны 8 потш, нёль потшкӧн ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс. Сійӧ потшъяс вылас и ӧшлӧны турунсӧ.

Улысса потшъяс вылас туруныс мусяньыс мед вӧлі метр джын вылнаын кымын. Дзик му бердас туруныс вермас тшыкны.

Бура идралӧм бобӧнянь турун зэв бур кӧрым вӧвъяслы да мӧсъяслы. Бобӧнянь турунӧн вердігӧн вӧвлы этшаджык колӧ зӧр, а мӧс ёна содтӧ йӧвсӧ.

Кыдз сюрӧ идралӧмӧн клевер турун воштӧ вынсӧ, чӧскыдтӧмджык лоӧ, дай торклывлӧ скӧтлысь дзоньвидзалунсӧ.

Кадын кӧ вӧлі ытшкӧма бобӧнянь турунтӧ, ар кежлас бара на подсяньыс нюжалас туруныс да, му вылад позьӧ скӧттӧ лэдзны либӧ ышкыны силос вылӧ.

Бобӧнянь йирӧдӧм вылӧ

Бобӧнянь зэв бур йирӧдӧм вылӧ. Сӧмын оз ков друг лэдзны скӧттӧ бобӧнянь вылад, торйӧн нин кор сійӧ уль (ва). Оз ков ёна лэдзны сёйнысӧ. Ёна кӧ ӧтпырйӧ мӧскыд сёяс уль бобӧняньтӧ, рушкуыс дундас (тимпанит лоӧ) да, сыысь вермас кувны. Мытсавтӧдзыс (ёна) бобӧняньтӧ сёйӧм бӧрын колӧ пемӧстӧ ёнджыка новлӧдлыны (рӧдтӧдлыны). Оз кӧ сійӧ отсав, мӧскыд кӧ куйлӧ, шуйга боксяньыс ки пыдӧс пасьта выйсянь кымын мокласяньыс (паксӧ) розьӧдны троакарӧн да лэдзны рушкусьыс газсӧ. Троакарыс кӧ абу, позьӧ розьӧдны сӧстӧм перӧчиннӧй пуртӧн (первой колӧ би вылын пуртсӧ видзны, мед став бактерияясыс кулӧны), а розяс сюйны дзодзӧг перӧ да сы пыр лэдзны газсӧ.

Кыдзи воӧдны бобӧнянь кӧйдыс

Кӧйдыс воӧдӧм вылӧ бобӧнянь торйӧн оз кӧдзны, турун вылӧ кӧдзӧм му вывсьыс жӧ мыйтакӧ воӧдӧны.

Бобӧнянь медбура быдмӧ-сӧвмӧ кӧдзан мӧд вонас, ытшкан медводдза вонас. Сы бӧрын озджык нин сэтшӧма сӧвмы. Ытшкан первой воыс турун вылӧ медбур. А кӧйдыс вылӧ воӧдны бобӧнянь медбур лоӧ ытшкан мӧд вонас.

Ытшкан первойя вонас бобӧнянь вывті быдмӧ, усьӧ да оз ӧткодя во кӧйдысыс.

А ытшкан мӧд вонас бобӧняньыс лоӧ шочджык, оз усь, унджык сюрӧ югыдыс да сынӧдыс, другджык да бурджыка дзоридзалӧ да кӧйдысасьӧ. Дерт оз кӧ вывті бура быдмы бобӧняньыс ытшкан первой вонас, позьӧ и сэки кольны мыйта колӧ кӧйдыссӧ воӧдӧм вылас.

Нарошнӧ кӧ кӧйдыс воӧдӧм вылӧ кӧдзсьӧ бобӧнянь, колӧ кӧдзны паськыда визьӧн-визьӧн (паськыд рада кӧдзӧм). Визь костъясыс колӧ лоны 45–54 сантиметр кымын. Кӧдзӧны сійӧ жӧ нянь кӧдзан машинаӧн, сӧмын мыйтакӧ сошниксӧ колӧ босьтны сэтысь да машина пыдӧссьыс сійӧ розьяссӧ тупкавны. Шуам 11 рада машинаысь кольӧ сӧмын 3 сошник.

Паськыд коста визьясӧн бобӧнянь позьӧ кӧдзны зӧр вывті. Первой сійӧ му вылас кӧдзны зӧрсӧ, пинёвтны сійӧс. Сэсся сійӧ жӧ луннас либӧ аскинас сэтчӧ жӧ (зӧр вылас) кӧдзны бобӧняньсӧ. Зӧрйыс тані шочджыка кӧдзсьӧ.

Зӧрсӧ вундӧм бӧрын бобӧнянь визь костъяссӧ колӧ коканӧн ли мыйӧн ли небзьӧдны, ёг турунъяссӧ вины. Кор нин ёнмас бобӧняньыс, позьӧ визь костъяссӧ небзьӧдны планетӧн.

Бобӧняньсӧ мунас оз ков тыртны. Тырис кӧ — куранӧн лӧсьӧдыштны либӧ пинёвтны кокньыдика.

Мӧд во тулыснас бара небзьӧдны визь костъяссӧ да весавны ёг турунсьыс. Сёрӧнджык бобӧняньыс сӧвмас, костъяссӧ тыртас да, некутшӧм дӧзьӧритӧм нин сылы оз ков.

Паськыд коста визьясӧн кӧдзигӧн бобӧнянь кӧйдыссӧ позьӧ перйыны кӧдзан мӧд вонас (ытшкан первойя вонас). Кӧйдыссӧ босьтӧм бӧрын бобӧнянь шочмӧ да мӧд вонас лоӧ нин гӧрны.

Паськыд коста радъясӧн кӧдзигӧн кӧйдысыс ёна унджык воӧ прӧстӧй ногӧн кӧдзигӧн дорысь.

Бобӧнянь кӧйдыс вылӧ чукӧртӧны, кор нин юрыс рудмас да кутас косьмыны. Медым бурджыка тӧдмавны, воӧма абу нин кӧйдысыс, колӧ нетшыштны кымынкӧ бобӧнянь юр, ниртны ки пыдӧсъяс вылад, тӧлӧдыштны да видзӧдлыны кӧйдыссӧ. Кӧйдысыс сылӧн абу ӧти сикас рӧма. Фиолетовӧй да виж рӧмаӧсь кӧ кӧйдысъясыс, сійӧ нин воӧма. Кӧйдысъясыс кӧ вежӧсь, небыдӧсь, оз на ков чукӧртны.

Ытшкӧны бобӧнянь ытшкан да вундан машинаясӧн. Бурджык бобӧняньтӧ кӧйдыс вылӧ чукӧртігӧн кольтаясӧ йиавлыны. Воӧм бӧрас кӧ дыр сулалас чукӧрттӧгыс, бобӧнянь кӧйдысыс киссьӧ.

Ытшкӧм бобӧняньсӧ косьтӧны первой места вылас, сэсся куртӧны юръясӧ, да сэні и косьмӧ.

Кольтаа бобӧнянь турунсӧ тэчӧны чомйӧн, либӧ сувтӧдлӧны юръяснас вылӧ, да сідзи и косьмӧ. А зэра поводдяӧ кольтаяссӧ ӧшлӧны майӧгъяс йылӧ.

Юрсьыс кӧйдыссӧ торйӧдны абу сьӧкыд. Позьӧ торйӧдны вартан машинаӧн. Первойысьсӧ вартны колӧ регыдджык косьтӧм бӧрас.

Мӧдысьсӧ вартны колӧ гажа лунӧ либӧ кынмалан кадӧ нин. Кӧдзыд лунӧ кӧйдысыс бурджыка торъялӧ.

Эм бобӧнянь кӧйдыссӧ торйӧдны нарошнӧ машина, тёркаӧн шусьӧ.

Любӧй вартан машина позьӧ лӧсьӧдны и бобӧнянь кӧйдыс торйӧдны.

Бобӧнянь кӧйдыссӧ перйӧм бӧрас колӧ весавны ёгсьыс да ёг турун кӧйдысъяссьыс. Бобӧнянь кӧйдыс весавны ёг турун кӧйдысъясысь прӧстӧй веялка вылын оз шогмы. Сы вылӧ колӧ Реберовскӧй сортировка «Триумф», бобӧнянь вылӧ нарошнӧ пожъясӧн. Эм нарошнӧ сортировка бобӧнянь кӧйдыссӧ весавны — «Кускута».

* вужъя пуктас - корнеплодъяс