-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 0
/
fennougrica8801.txt
2674 lines (1338 loc) · 324 KB
/
fennougrica8801.txt
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
ТУРУН ЗАГОТОВИТӦМ, ПРЕССУЙТӦМ, КРАНИТӦМ, НУӦМ
Колхозъяслы, совхозъяслы да заготовительяслы
практическӧй руководство
СЁРНИӦ ПЫРТӦДАН ЮКӦД
СССР-ын ТУРУН ЗАГОТОВИТӦМ ЙЫЛЫСЬ ДА ТУРУН РАЙОНЪЯС ЙЫЛЫСЬ
Турун заготовитӧмлӧн значенньӧ. Турун прессуйтӧмлӧн значенньӧ. СССР-лӧн турун запасъяс (ресурсъяс). Турун районъяс. Войвыв крайлӧн турун. Коми обласьтын турун.
Колхозъясын да совхозъясын кӧрым база организуйтӧм йылысь вопрос кыскӧ ӧнія кадын общӧй вниманньӧ.
Медым обеспечитны скӧт видзӧмлысь бура паськалӧм, коді мунӧ став сӧветскӧй овмӧс кыпӧдан ӧдъяскӧд радысь, колӧ примитны медъён мераяс кӧрым база паськӧдӧм да реорганизуйтӧм кузя. Регыдъя кадӧн колӧ олӧмӧ пӧртны бура уна мероприяттьӧяс: бурмӧдны колхозъясын да совхозъясын видзьяс, паськыда нуӧдны мелиорация (нюр косьтӧм), обеспечитны турун кӧдзӧм, бурмӧдны турун идралан техника, обеспечитны турун видзанінъяс стрӧитӧм, медбӧрын, лӧсьӧдны лишалан турун прессуйтӧм да кӧрымысь нуждайтчысь местаясӧ нуӧм.
Кӧрымъяс пӧвстын турун босьтӧ медуна места СССР-са унджык районъясас, шуам, Войвыв крайын 72% став кӧрымъяс пытшкын, Сибырын — 61%, Казахстанын — 76%, Улыс Волга кузя — 51%, Урал кузя — 50%, Московскӧй обласьтын — 40% да сідзи водзӧ. Сы понда турунӧн снабжайтан проблема СССР-са быд районын абу ӧткодь.
Турун заготовитӧмлӧн значенньӧ
Турун заготовитан техника дінӧ интерес бӧръя воясӧ тӧдчымӧн ёна содіс. 3–4 во сайын на централизованнӧй снабженньӧ система эз вӧв тырмымӧн паськӧдӧма. Уна нелючкияс бӧрын, кодъяс вӧліны уналаын этша лымъя тӧвъяс понда да турун артмытӧм понда, тыдовтчис, мый колана кадын ылі районъясысь нуждайтчысь местаясӧ бура гӧтӧвитӧм турун нуны абу зэв кокни.
Сыысь кындзи, сӧветскӧй овмӧсъяс да колхознӧй движенньӧ быдмӧм понда ёнджыка кутіс ковны народнӧй овмӧсса социалистическӧй секторын скӧт кӧрым заптӧм, а вӧр лэдзан программаяс ыдждӧм вӧсна унджык кутіс ковны гырысь кӧрым, кылӧданінӧ вӧр кыскалӧм организуйтӧм вылӧ.
Сэсся некор оз ков вунӧдны турунӧн снабжайтӧмлысь значенньӧсӧ страна дорйӧм вылӧ. Не сӧмын война дырйи, но сідзжӧ войнатӧм кадын турунӧн снабжайтӧм колӧ организуйтны сідз, медым быд пӧраӧ позис паськӧдны турун заготовитӧм сэтшӧмӧдз, кутшӧм колӧ сійӧ война дырйи.
Кӧрым заптан вопросъяс зэв коланаӧсь скӧт видзан став юкӧдъяслы, но торъя ыджыд значенньӧ лоӧ сылӧн кочевӧй йӧз олан районъясын. Кочевӧй йӧзӧс оседлӧйӧ пӧртӧм да ёнджыка культурнӧй овмӧс вылӧ вуджӧдсьӧм дзоньнас тӧв кежлӧ кӧрым заптӧм сайын.
Уна районъясын, кӧні войдӧр вӧлі пуктӧны медуна турун, ӧні паськалӧны гырысь сӧветскӧй овмӧсъяс, кодъяс пӧртӧны муӧ пӧскӧтиналысь да степъяслысь вывті паськыд плӧщадьяс. Сы понда, медым турунӧн снабжайтӧмын оз лоны дзескаммӧмъяс, колӧ не сӧмын бурмӧдны видзьяс, но сідзжӧ кыскыны турун заготовитӧмӧ да вузалӧмӧ (товарооборотӧ) Сибырлысь ылын местаясӧс, используйтны Войвыв крайлысь вӧр турун да сідзи водзӧ.
Турун прессуйтӧмлӧн значенньӧ
Ӧти районысь мӧдлаӧ уна турун шыбитны позьӧ сӧмын прессуйтӧмӧн. Кыдз петкӧдлӧ воддза воясся опыт, этша туруна районъясӧ татшӧм турун вайӧм пыр лоӧ колана.
Специальнӧй турун вӧдитан (уджалан) совхозъяс организуйтӧм вылӧ, дай сідзкӧ турунӧн снабжайтӧмын централизованнӧй система организуйтӧм вылӧ колӧны торъя лӧсьӧдчӧмъяс: турун вӧдитан удж рационализируйтӧм, бурмӧдӧм, механизируйтӧм способъясӧн турун идралӧм да прессуйтӧм, складскӧй овмӧс да транспорт бурмӧдӧм. Сӧмын колхозъясса, совхозъясса да торъя заготовительнӧй организацияясса радӧвӧй уджалысьяс пӧвстысь унджыкыс на оз бура тӧдны турун заготовитан, прессуйтан, хранитан да нуан техника.
Турун ньӧбысьяс да заготовка организуйтысьяс норасьӧны, мый заготовительяс да кӧзяйственникъяс унаысь оз тӧдны весиг медся прӧстӧй приёмъяссӧ, кодъяс донтӧммӧдӧны заготовитӧм турунсӧ, сійӧс прессуйтӧмсӧ да нуӧмсӧ, сідзжӧ оз соблюдайтны рӧщӧтъяс вӧчигӧн строгӧй экономия да точнӧй калькуляция. Та понда заготовитӧм турунлӧн асдоныс унаысь овлӧ вылынджык план серти.
Уджын медъёнасӧ овлӧны татшӧм тырмытӧмторъяс:
1) нелючки турун пуктӧм;
2) турун качество вылӧ требованньӧяс соблюдайттӧм;
3) нелючкиа прессуйтчӧм;
4) транспортын нелючкияс (вагонъясӧ да баржаясӧ этша грузитӧм да сідзи водзӧ);
5) лёк ногӧн хранитӧм.
Ӧні совхозъясын прессуйтӧм турун заготовитӧм абу на ёна паськалӧма, дай сійӧ уджыс абу зэв кокньыд, кыдз мукӧддырйи кажитчӧ первойсяньыс. Турун заготовитан удж сложнӧйджык мукӧд прӧдуктаяс заготовитӧм дорысь.
Техника боксянь грамотнӧй уджалысьясӧс массӧвӧя лӧсьӧдӧм вылӧ, турун заготовитан техникаӧн да кӧзяйственнӧй значенньӧӧн найӧс тӧдмӧдӧм вылӧ колӧ гӧгӧрвоана практическӧй туйдӧд (руководство).
Та могысь тайӧ нигаын чукӧртӧма ёнджыка колана практическӧй сӧветъяс да индӧдъяс, кодъяс колӧны кыдзи радӧвӧй уджалысьяслы, сідзи и торъя нин колхозъясын да совхозъясын турун овмӧс организуйтысьяслы.
Бӧръя воясын быдмӧ да паськалӧ ӧтувтӧм турун овмӧс, нуӧдсьӧ турун идралӧмын машинизация, паськалӧ турун кӧдзӧм. Но такӧд ӧттшӧтш быдмӧ и социалистическӧй скӧт видзӧмлӧн потребносьтыс да каръясын турун рӧскодуйтӧм. Сы понда овлӧ кӧрымъясысь дзескаммӧм, торъя нин бур качествоа прессуйтӧм турунысь.
Но кӧрымлӧн тырмытӧм эз ло видзьяс тырмытӧм вӧсна. Видзӧдлыны кӧ та вылӧ матысяньджык, тыдовтчас, мый турунтӧм районъяскӧд радысь эмӧсь местаяс, кӧні зэв гырысь турун фондъяс омӧля используйтсьӧны переработкасӧ (прессуйтӧм) да иналӧмсӧ (вузалӧм) лючки организуйттӧм вӧсна.
СССР центръясын, торъя нин Москваын, турун ёна оз тырмы, турун вылӧ доныс мукӧд пӧлӧс кӧрымъяс серті вывті вылын. Бокиджык районъясын (окраинаясын) турун пуктан плӧщадь абу тырмымӧн разработайтӧма да производительносьтыс улын.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, турунӧн снабжайтӧмын централизованнӧй система паськалӧ зэв ичӧт местаӧ, унджык озырлуныс кольӧ тӧварнӧй оборотысь бокӧ. Та кузя турун овмӧс бурмӧм-паськалӧм вылӧ эмӧсь гырысь перспективаяс.
Турун районъяс
Турун потребляйтӧм да иналӧм боксянь СССР-са районъяс пукалӧны зэв не ӧткодя. Турун иналан зэв гырысь районъясӧн лоӧны: Москва да сы гӧгӧрса районъяс, Ленинград, став Украина, торъя нин Донбасс, Крым, Центрально-Чернозёмнӧй обласьт — Воронежа-Сталинграда кост, Кавказ сай ставнас да кутшӧмакӧ Урал.
Тайӧ районъяс пытшкысь некымыныс снабжайтсьӧны ёнджыкасӧ асланыс турунӧн. Шуам, Ленинград вермӧ вайны турун матігӧгӧрса местаясысь (сійӧ жӧ обласьтысь), сідзжӧ Войвыв да торъя нин Рытыввыв обласьтъясысь.
Центрально-промышленнӧй обласьт, кӧть и вермӧ нуӧдны гырысь заготовкаяс аслас матігӧгӧрса местаясын — Рязань, Тула да Тверь районъясын, — вайӧ турунсӧ ыліджык местаясысь.
Турун заготовитан районъяс куйлӧны медвойдӧр Войвыв Кавказын, Тверскӧй, Кубанскӧй, Ставропольскӧй да Донскӧй округъясын, мунӧны паськыд визьӧн Украина лунвывті Белоруссия границаӧдз, сэсся, неуна косталӧм бӧрын, паськалӧны Центрально-промышленнӧй обласьтса став рытыввылӧ да став Ленинградскӧй обласьт пасьта. Сыысь кындзи, заготовка нуӧдан районъяс дінӧ позьӧ ӧтлаавны Уральскӧй обласьтлысь асыввывсӧ да войвывсӧ, сідз жӧ Улыс Волга, Казахстан да Киргизия.
Войвыв крайлӧн турун
Войвыв крайын, Коми обласьтӧс тшӧтш лыддьӧмӧн, скӧтӧс вердан турунлӧн значенньӧыс вывті ыджыд. Тані став кӧрым пытшкысь 72% воӧ кӧдзтӧг быдман (естественнӧй) турун вылӧ, а СССР-са мукӧд районъясын, кыдз, шуам, ЦЧО-ын да Украинаын, татшӧм туруныс овлӧ сӧмын 10–15% (став кӧрым пытшкын). Войвыв Ледовитӧй океанӧ усьысь паськыд юяс пӧлӧн, торъя нин Войвыв Двина, Эжва да Печӧра кузя да мукӧдлаын, эмӧсь зэв бур ойдлан да дав выв видзьяс (Холмогорскӧй, Красноборскӧй да мук.), а вӧр турун йылысь да море дорса видзьяс йылысь нинӧм и сёрнитны. Увтас видзьяс ёна ваӧсь, но турунсӧ оз позь лыддьыны дзик шогмытӧмӧн: ваын быдмысь эжӧр бура сёйӧны мӧсъяс.
Ойдлан турун тані гырысь, но ёна сочнӧй. Видзьяс вылын медъёна быдмӧны: гырысь турун пытшкын — чинаяс да безостӧй костёр, шӧркоддьӧм турун пытшкын — лугӧвӧй ситурун, тимофеевка да лисохвост, посни турун пытшкын — лугӧвӧй мятлик, еджыд полевица да ситурун. Уна паныдасьлӧны гӧрд да еджыд бобӧнянь. Сыысь кындзи паныдасьлӧны лугӧвик, гартчысь вейник, манжетка, бор, перловник, овёс (турун), песчаник да роч лисохвост.
Войвыв крайлӧн турун запасъяс (ресурсъяс) 1931 воын вӧліны татшӧмӧсь (с.-хоз. наука Ставсоюзса Академия тӧдмӧдъяс серти):
Коми обласьтын турун
Коми обласьт озыр турун пуктан местаясӧн, сӧмын унджык видзьясыс либӧ васӧдӧсь, либӧ абу культурнӧйӧсь, разі-пельынӧсь да унаысь овлӧны йӧз оланінсянь вывті ылынӧсь.
Турун сикас йылысь (ботаническӧй состав йылысь) колӧ шуны, мый сійӧ ёна эм видз места сайын да важӧн-ӧ видзсӧ вӧчӧма. Ботаническӧй состав обследуйтӧм серти, Эжва йылын быдмӧны злак сора уна пӧлӧс турунъяс. Тимшор ю кузя эмӧсь кузя да тшӧкыда быдман гырысь злака турунъяс, кодъяс пытшкын ёнджыка быдмӧны: лисохвост, безостӧй костёр, лугӧвӧй мятлик да мук. Козъя вӧр улас вӧчӧм видзьяс вылын первой вояснас, костёр да пырей кындзи, быдмӧны чемерича, василистник, малӧй пижма, аконит, валерианӧвӧй турун (Кельтма ю кузя). Видз вӧчӧм бӧрын 12–20 во мысти мӧдӧны быдмыны бурджык турунъяс.
ОЗУ план серти, став видзьяслӧн плӧщадь да турун чукӧртӧм 1932 воын артавсьӧ татшӧм лыдпасъясӧн:
Кутшӧм ногӧн юксьӧны тайӧ видзьясыс места сертиыс — тӧдмӧдъяс абуӧсь, но босьтны кӧ Облпланлысь важ вося лыдпасъяс, найӧ юксьӧны ылӧсас тадзи:
Ойдлан видзьяс — 53,0 прӧчент
(на пытшкын увтас видзьяс — 26 % да васӧд видзьяс — 34 %).
Дав выв видзьяс — 22,0 прӧчент.
Вӧр видзьяс — 11,0 прӧчент.
Нюр видзьяс — 10,0 прӧчент.
Эндӧм местаяс — 4,0 прӧчент.
Бура уна видзьяс, тыдалӧ, оз используйтсьыны: 1931 воын чукӧртӧм став турун эз пет 274 сюрс тоннаысь либӧ тыртӧма вӧлі сійӧ вося плансӧ 95,2 % вылӧ, а планас босьтӧма вӧлі 1930 вося лыдпасъяс, уна-ӧ сэки фактически вӧлі турунсӧ чукӧртӧма.
ОЗУ-ӧн 1932 во вылӧ разработайтӧм план кузя турун пуктан плӧщадь юксьӧ секторъяс костын татшӧм ногӧн:
1931 вося серти 1932 вося план лоӧ неуна ыджыдджык: сэні шуӧма содтыны кыдзи став турун чукӧртӧмсӧ, сідзи и ӧтувтӧм (обобществитӧм) секторын турун чукӧртӧм, торъя нин колхозъясын, кӧні 1932 вося план кузя содтӧма кык мында.
Соцсекторлӧн потребносьтъяс содӧны да требуйтӧны унджык турун лӧсьӧдӧм торъя нин вӧр лэдзан уджъяс нуӧдӧм вылӧ. Та понда турун овмӧс нуӧдӧм кузя, обласьт водзӧ сувтӧны могъяс — нуӧдны турун пуктан местаяслы (видзьяслы) точнӧйджык учёт да пӧртны найӧс (местаяссӧ) культурнӧй видзьясӧ, медым дзикӧдз дугӧдчыны вӧр лэдзӧмлы колан прессуйтӧм турун бокысь вайӧмысь да паськӧдны тырмӧдз турун заготовитӧм асланым обласьт пытшкын.
МЕДВОДДЗА ЧАСЬТ
МЫЙ КОЛӦ ТӦДНЫ ТУРУН ЙЫЛЫСЬ
1-ой ЮКӦД
Кос турун, идзас да жуг. Турун сикасъяс. Турунлӧн ботаническӧй составыс. Кӧрым вылӧ шогмӧм серти турун сикасъяс юклӧм. Ядовитӧй да вреднӧй турунъяс.
Кос турун. Кос турунӧ пырӧны видзьяс вылӧ быдман быдсяма пӧлӧс веж турунлӧн косьтӧм заыс, коръясыс да дзоридзыс. Кос турун торъялӧ веж кӧрым дінысь, медвойдӧр, аслас кослуннас: веж кӧрымӧ пырӧ ва 80–90%, а кос турунӧ сӧмын 12–15%. Сэсся торъялӧ сійӧ веж кӧрым дінысь аслас ыджданас (объёмӧн) и медбӧрын — аслас химическӧй составӧн: косьтігӧн турун шузьӧ да сэки вежсьӧ сылӧн химическӧй составыс.
Шузян процесс бурмӧдӧ турунлысь качествосӧ. Сы понда турун лӧсьӧдан-косьтан ноглӧн значенньӧыс зэв ыджыд. Та вылӧ бура колӧ видзӧдлыны коллективъяслы, кодъяс сувтӧдісны аслыныс могӧн организуйтны турунӧн вузасьӧм, да медвойдӧр примитны мераяс асланыс районын турун идралан да видзан ногъяс лючки лӧсьӧдӧм кузя. Не заготовитан пунктӧ вайӧмсянь, а идралӧмсянь турун бӧрся наблюдайтӧмӧн заготовительяслы колӧ водзвыв тӧдны пунктӧ воан турунлысь качествосӧ (став особенносьтсӧ).
Рекомендуйтсьӧ, шуам, ытшкӧм бӧрын места вылас 2–3 лун чӧж турун косьтӧм пыдди, чукӧртлыны ытшкӧм веж турунсӧ лёдзьясӧ ӧти метр судтаӧдз, либӧ весиг кык метр судтаӧдз, медым сэні неуна шоналыштас, сэсся вӧлисти бӧр разӧдны да косьтыны.
Турун чукӧртӧм-идралӧм йылысь дженьыдика висьталӧм видзӧд водзысьджык (тайӧ нигаын), а подробнӧйджыка висьталӧма торъя туйдӧдъясын.
Турунлӧн пӧтӧслуныс бура тыдалӧ уна пӧлӧс кӧрымъяслысь пӧтӧслун ӧткодялан лыдпасъясысь. Ӧти кӧрым единицалы вочаасьӧ:
1. Концентрированнӧй топыд кӧрымъяс:
Ӧтруб .... 0,4 кг.
Шабді жмык .... 0,4 кг.
2. Уль кӧрымъяс:
Веж бобӧнянь (клевер) .... 2,5 кг.
Видз выв веж турун .... 4,9 кг.
3. Кос кӧрымъяс:
Бобӧнянь турун .... 0,8–1,0 кг.
Видз выв турун .... 1,0–1,2 кг.
Нюр турун .... 1,6 кг.
Ид идзас .... 1.6 кг.
Рудзӧг идзас .... 2,0 кг.
Медым тӧдны, уна-ӧ районын вермас лоны турун да уна-ӧ вермас воны выль урожайысь, ылӧсас позьӧ артавны со кутшӧм таблица серти:
Гектар ыджда видз вылысь шӧркоддьӧма воӧмӧн лыддьыссьӧ:
кӧдзӧм видзьяс вылысь .... 33 центнер,
ойдлан видзьяс вылысь .... 23 центнер,
увтас видзьяс вылысь .... 16 центнер,
нюр видзьяс вылысь .... 12,5 центнер,
вӧр видзьяс вылысь .... 16,5 центнер,
дав выв видзьяс вылысь .... 10,0 центнер.
Идзас да жуг. Идзаслӧн пӧтӧслун торъялӧ быдтас серти. Бобӧвӧй быдтасъяслӧн (чечевица) идзасыс ёнджыка пӧтӧса, весиг бур турунысь оз овлы омӧльджык.
Злакӧвӧй быдтасъяс пытшкысь бурджык идзас сетӧны тулысын кӧдзан няньяс: ид, зӧр, шобді да проса. Арся кӧдза шобді идзас да сю идзас, кӧть и омӧля туйӧны кӧрым вылӧ, позьӧ найӧс прессуйтны дай мунӧны вольӧс вылӧ, кыдз бур материал. Кӧрым пыдди вердӧны тайӧ идзассӧ сӧмын, ытшкӧма кӧ сійӧс вежӧн, шуам, кӧдзӧм артмытӧм вӧсна.
Жуг артмӧ нянь вартігӧн да тӧлӧдігӧн. Пӧтӧслун кузя жуг омӧля торъялӧ идзас дінысь. Медбурӧн лыддьысьӧ зӧр жуг.
Та ногӧн идзас юксьӧ кык сорт вылӧ: тувсов кӧдза няньяслӧн идзас мунӧ скӧт кӧрым вылӧ, арся кӧдза няньяслӧн — вольӧс вылӧ да мыйсюрӧ (кульяс да мук. тор) вӧчӧм вылӧ. Вӧчасян материал пыдди идзас примитігӧн требуйтчӧ, мед вӧлі сійӧ кос да свежӧй, мед эз вӧв сісь да мед эз вӧв жугӧдӧма шыръясӧн, сідз жӧ мед эз вӧв ныралӧма (нӧйтчӧма).
Сооруженньӧ институтӧн помалӧма опытъяс стрӧитчан материал пыдди идзас используйтӧм кузя. 1930 вося декабр 7 лунся «Известия» газет юӧртӧм серти, заводитӧма проектируйтны СССР-ын медводдза опытнӧй завод. Кыдз кутас паськавны тайӧ стрӧительствоыс, идзас заготовитӧм ёна содас.
Турун сикасъяс
Турун юксьӧ ботаническӧй состав серти, быдман места серти да мукӧдторъяс серти видъяс вылӧ (кутшӧм туруныс), типъяс вылӧ да сорт вылӧ. Турунлысь тайӧ торъялӧмсӧ (юксьӧмсӧ) миянлы колӧ тӧдны, медым тӧдны сылысь естественнӧй свойствояссӧ, качествосӧ да «кӧзяйственнӧй донсӧ», либӧ, шуны кӧ, кутшӧмджык потребительлы туруныс лӧсялӧ (хозорганъяслы, госучрежденньӧяслы, военнӧй ведомстволы да сідз водзӧ).
Став пӧлӧс типъяс костын да сортъяс костын дерт мукӧддырйи ёна торъялӧмыс абу. Шуам, РСФСР шӧр полосаын юклӧны турунсӧ прӧстӧ видзьяс серти: ойдлана, ойдлытӧм, лугӧвӧй да дав выв вылӧ (быдӧнӧс кык сорт вылӧ торйӧдӧмӧн), сідз жӧ кӧдзӧм турун вылӧ.
Тайӧ нигалӧн, кыдз практическӧй руководстволӧн, мог — паськыда югдӧдны гырысь потребительяслы — хозорганъяслы да военведлы — лӧсьӧдӧм требованньӧяс. Та понда водзынджык лоӧ сетӧма первой турун сикасъяс йылысь общӧй тӧдмӧдъяс, сэсся лоӧ вайӧдӧма стандарт.
Сикасъяс вылӧ турун юксьӧ, медвойдӧр, быдманін сертиыс.
І. БЫДМАНІН СЕРТИ ТУРУН ЮКСЬӦ (ТОРЪЯЛӦ):
А. Кӧдзӧм турун:
а) полевӧй, кодӧс юклӧны кӧдзӧм турун серти: бобӧнянь, вика, люцерна, тимофеевка да сора турун;
б) лугӧвӧй — видзьяс вылын злакӧвӧй кӧдзакӧд сорӧн (80%-ысь не этшаджык).
Б. Видз выв турун:
а) лугӧвӧй: 1) ойдлан видз вылысь небыд турун (ва сулавтӧминысь и ва сулаланінысь), 2) видз дав выв, лощиннӧй, эновтӧм пашня вылысь (пустӧш), 3) нюр турун;
б) вӧр турун;
в) степнӧй турун;
г) горнӧй турун.
ІІ. БЫДМӦМ ДЫРА СЕРТИ ЮКЛӦНЫ ТУРУН:
1) гырысь — ытшкӧма дзоридзалӧм бӧрын;
2) посни — ытшкӧма дзоридзавны заводитігӧн;
3) шӧркоддьӧм — ытшкӧма дзоридзалігӧн.
Медбурӧн лыддьыссьӧ посни да шӧркоддьӧм турун: сэтчӧ пырӧны турунлӧн ёнджыка пӧтӧса часьтъясыс, дзоридзыс да коръясыс. Медым сюрасны тайӧ пӧтӧсаторъясыс, турун колӧ пуктыны ас кадын.
СТО-ӧн лӧсьӧдӧм стандарт кузя турун юксьӧ нормальнӧй да сӧрмӧм (кӧйдыс воӧм бӧрын идралӧм) вылӧ.
Турун арлыд йылысь подробнӧйджык тӧдмӧдъяс сетӧма «Турун примитӧм йылысь» юкӧдын. Сэні жӧ индалӧма, кыдзи тӧдмавны турунлысь арлыдсӧ (быдмӧмыслысь дырасӧ).
Турун идралӧм
Ми лыддям ковтӧмӧн гижавны тані турун идралӧм йылысь став техническӧй вопроссӧ. Сы йылысь бӧръя кадын петісны уна брошюраяс да статтяяс, дай тайӧ руководствоыс лэдзсьӧ ёнджыкасӧ мукӧд районъясысь вайӧм турун используйтӧм могысь. Тані лоӧ сувтлыны сӧмын турун идралан кад йылысь вопрос вылын, кодлӧн значенньӧыс ӧнія кадын зэв ыджыд.
Турун идралан кад лоӧ медколан условйӧӧн, коді решайтӧ турун заготовитӧмын да иналӧмын успех, обеспечитӧ продукциялысь медбур качествосӧ.
Бур турун пуктӧм вылӧ, медвойдӧр, непременнӧ колӧ, медым турунсӧ вӧлі ытшкӧма дзоридзалігас. Сэки сійӧ медуна сетӧ пӧлезнӧй сёян часьтъяс, дзоридз да чӧскыд дук. Татшӧм турун абу вывті посни дай абу чорыд, абу сӧр, сэні пыр эм «дзоридз», бобӧвӧй турунъяслӧн юръяс либӧ злакӧвӧй шепъяс. Скӧтлы вердӧм вылӧ да прессуйтӧм вылӧ татшӧм туруныс сетӧ медбур материал.
Гырысь, чорыд турун, коді оз туй вӧвлы вердӧм вылӧ, туйӧ сӧмын кыскасян ӧшлы. Вывті посни турун абуджык бур: сійӧ ӧдйӧ косьмӧ да вывті ёна чирйысьӧ — уна шыбитчӧ.
Ӧні турун пуктӧмӧн обычнӧя сёрмӧны. Сы понда быд во вошӧ турун 30–40%-ӧдз. Сыысь кындзи, лишнӧй дыр быдмӧмла (сӧрмӧмла) да мӧдысь ытшкыны шогмытӧмла, ӧтава сюртӧмла вошӧ 50%-ӧдз белок да кӧрым единица. Турун пуктӧм ӧні заводитчӧ кор туруныс самӧй дзоридзалӧ да помасьӧ кӧйдыс киссигас. Тадзӧн турунлӧн качествоыс омӧльтчӧ: дзоридзалігӧн пӧтӧсаторъясыс заысь да коръясысь вуджӧны кӧйдысӧ, а кӧйдысыс турун идралігӧн киссяс.
Тадзи ытшкӧмӧн сюрӧ пуктыны турунлӧн идзасыс (сӧрмӧм турун) 80%-ӧдз да сӧмын 20% веж турун. Сыысь кындзи, водзджык ытшкӧмӧн вевъялас быдмыны ӧтава, позьны кутас ытшкыны мӧдысь да тадзӧн турунлӧн став вося урожайыс содас 25–30% вылӧ дай белокыс содас кык мындаӧдз. Та понда медбур ытшкан кадӧн колӧ лыддьыны видзвывса медуна турунлысь шепталан кад, бобӧвӧй турун юр гӧрдӧдан кад. Вӧра местаясын турун пуктан кад позьӧ тӧдны лугӧвӧй ситурун (овсяница) да мятлика турунъяс воӧм серти, а вӧра степъяс вылын — безостӧй костёр да пырей воӧм серти. Пуктысьӧм колӧ помавны турун дзоридзалігӧн.
СССР-са ЦСУ-ӧн 1922-ӧд восянь 1926-ӧд воӧдз чукӧртӧм статистическӧй тӧдмӧдъяс серти, турун пуктӧм медся войдӧр заводитчӧ ойдлан видзьяс вылын. Юнь заводитчигӧн турун пуктыны петӧны Крымын, юнь шӧрын — Войвыв Кавказын, Дагестанын да Украинаын (оз пасьталаыс, а унджыклаас). Сэнъясын турун пуктӧм кыссьӧ 2-сянь 3 вежонӧдз. Дав выв видзьяс вылын турун пуктӧм заводитчӧ вежон кык-куимӧн сёрджык.
Улыс да Шӧр Волгаын турун пуктӧм заводитчӧ ойдлан видзьяс вылын юль тӧлысь заводитчигӧн да дав выв видзьяс вылын 10–14 лун мысти. Сэк жӧ заводитчӧ турун пуктӧм Ленинград обласьтын, Уралын, Нижегородскӧй крайын да Казахстанын. Неуна сёрӧнджык, юль шӧрын кымын, пуксьӧ турун пуктан кад РСФСР-са центральнӧй районъясын — ЦЧО-ын (Центральнӧй Чернозёмнӧй обласьтын), Рытыввыв обласьтын, сідз жӧ Киргизияын. Юльын жӧ мӧд джынъяс заводитчӧ турун пуктӧм Сибырын да Войвыв крайын. Августын турун пуктӧм овлӧ сӧмын Бурято-Монголияын. Сэк жӧ помасьӧ турун пуктӧм дав выв видзьяс вылын Белоруссияын, Войвыв крайын да Сибырын.
Коми обласьтын турун пуктӧм кыссьӧ шӧркоддьӧма 20 лун, юль тӧлысьын, мукӧдлаын — водзджык, мукӧдлаын — сёрӧнджык.
Турун пуктан кад йылысь точнӧйджык тӧдмӧдъяс сетам сӧмын ӧткымын, ёнджыка тӧдчана районъяс кузя (важ вояслысь).
Тані колӧ висьтавны, мый турун пуктан примернӧй план, кодӧс лӧсьӧдӧма В. И. Ленин нима ставсоюзса с.-кӧзяйственнӧй академиялӧн кӧрымъясӧн ведайтан институт, зэв ёна торъялӧ фактическӧй пуктысян кадъясысь, кодъясӧс гижалӧма кольӧм воясӧ статистическӧй органъясӧн. Сідз,
Но колӧ зільны кыдзи мый позьӧ водзджык турун пуктыны.
ІІІ. ВЫЛЫССЯНЬ ВИДЗӦДӦМӦН ДА ГӦТӦВИТӦМ СЕРТИ
Вылыссянь видзӧдӧмӧн да гӧтӧвитӧм серти кос турун юклӧны тадзи:
1) веж турун (мича турун),
2) горелӧй турун
3) бурӧй турун
Веж кос турун (мича турун) вӧчӧны ытшкӧм бӧрын тӧв йылын косьтӧмӧн.
Бурӧй турун вӧчӧм вылӧ ытшкӧм туруныс оз дзикӧдз косьтыссьы — вӧтлӧны сы пытшкысь васӧ сӧмын 50–60%, сэсся турунсӧ тэчӧны зорӧдӧ. Сэні сійӧ шузьӧ, кытчӧдз став лишнӧй ваыс дзикӧдз оз косьмы. Татшӧм туруныс лоӧ пӧжалӧм нянь дука дай чӧскыдджык кӧра.
Горелӧй турун вӧчигӧн ытшкӧм турунсӧ первой видзыштӧны тӧв йылын, сэсся чукӧртӧны топыд, гырысь юръясӧ. Сэні сійӧ мыйкӧдыра шузяс, сэсся бӧр разӧдӧны да косьтӧны тӧв йылын.
Коми обласьтлы, кӧні турун пуктігӧн тшӧкыда овлӧны зэръяс, колӧ рекомендуйтны бурӧй турун лӧсьӧдӧм.
Кӧрымъяс лӧсьӧдӧмӧн ведайтан институт рекомендуйтӧ татшӧм бурӧй турун лӧсьӧдан способ:
«Ытшкӧм турунысь вӧтлыссьӧ лишнӧй ваыс лёдзьясын косьтӧмӧн. Кор косьмас ваыс 50 прӧчентысь не этшаджык (турунсьыс кольта йи кодьӧс гартігӧн оз ков мыччысьны валы), турунсӧ топыда, быд пласт талялӧмӧн тэчӧны зорӧдӧ (тыртӧминъяс да коластъяс кольны оз ков). Зорӧд вылыс вевттьӧны идзасӧн 17–18 см кызта. Зорӧд обычнӧя вӧчсьӧ 3–4 метр пасьта да 5–6 метр судта. Зорӧдын шоналӧм да шузьӧм кыссяс 3–4 вежон, сэсся сы бӧрын турун кӧдзалӧ. Первойя кадсӧ колӧ наблюдайтны, медым туруныс эз сотчы. Та могысь мерайтӧны зорӧд пытшкысь температурасӧ кӧрт беддьӧн. Беддьыс кӧ пӧсялас да оз позь кутны киын, зорӧд колӧ косявны да косьтыны.
Бурӧй турун лӧсьӧдӧм вылӧ позьӧ используйтны сідз жӧ ӧтава».
(Кӧрымъяс лӧсьӧдӧмӧн ведайтан институт статтяысь, кодӧс печатайтӧма «Соц. Земл.»-ын, 148-ӧд №-ын).
ІV. КӦДЗӦМ ТУРУН
СТО стандарт кузя кӧдзӧм турун юксьӧ полевӧй да лугӧвӧй вылӧ. Полевӧйыс ачыс бара жӧ юксьӧ подтипъяс вылӧ, кутшӧмъясӧс подробнӧя лыддьӧдлӧма водзынджык, «СТО-лӧн стандарт» юкӧдын.
Кӧдзӧм турун пыр овлӧ ӧти сикасысь, оз пырны сэтчӧ ковтӧм да вреднӧй быдтасъяс. Кӧдзӧм турун ёна пӧтӧса. Сы понда лыддьыссьӧ сійӧ медбур турунӧн да донъявсьӧ вылӧ, торъя нин, ас кадын кӧ идралӧма да бура гӧтӧвитӧма. Торъя вылӧ донъявсьӧ медводдза воясын босьтӧм турун — коймӧд воысь не сёрсяджык.
V. ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ПОЛОЖЕННЬӦ СЕРТИ
Географическӧй положенньӧ серти торъялӧны со кутшӧм сортъяс:
Горнӧй турун лыддьыссьӧ медся бурӧн. Сійӧ пӧтӧслун кузяыс омӧля торъялӧ концентрированнӧй топыд кӧрым дінысь. Миян сэтшӧм туруныс эм Кавказын, Кавказскӧй хребет гӧраяс пӧлӧн, Дагестанса да Ичӧт Кавказса скалаа гӧраясын кындзи.
Горнӧй турун зэв пӧтӧса, чӧскыд дука да нежнӧй, чӧскыд кӧра. Сэтчӧ пырӧны пырей, бобӧнянь, люцерна, вика, тимофеевка, ёжа, костёр да мук. пӧлӧс турунъяс.
Вылын гӧраясысь пуктан турунлӧн ӧти тырмытӧмтор — сійӧ неуна дубыдджык. Сы понда скӧтлы вердӧм вылӧ колӧ сійӧс солавны. Горнӧй турун торъя бур йӧла скӧтлы вердӧм вылӧ.
Ойдлан видзьяс вылысь (поемнӧй) турун пуктыссьӧ ю пӧлӧнъясын да ты гӧгӧръясын: Волга йылын, Ока, Свияга, Кама, Войвыв Двина, Эжва юяс пӧлӧн да мук. Татшӧм турунсӧ бура уна пуктӧны сідз жӧ Центральнӧй Промышленнӧй обласьтын да мыйтакӧ Ленинград обласьтын да Татреспубликаын. 90%-ӧдз злакъяс пырӧм понда тайӧ туруныс зэв пӧтӧса.
Ва ыдждылӧм бӧрын ёна кӧтасьӧм да нюйтӧн бурмӧм видзьяс обычнӧя сетӧны пышыд да зэв уна пӧлӧс турун, кодъяс быдмӧны асьныс, а мукӧддырйи тшӧтш веськалӧны ваӧн вайӧм культурнӧй кӧйдысъяс.
Ойдлан видзьяс вылын быдмӧны кӧйдыса гырысь турунъяс: манник, канарейник, бекмания, лисохвост, костёр, мятлик да мыйтакӧ бобовник. Ойдлан видзьяс вылысь турун юксьӧ куим пӧлӧс вылӧ:
Гырысь турун — пуктыссьӧ улі местаясысь — юяс пӧлӧнысь да тыяс гӧгӧрысь. Сылӧн ботаническӧй составыс — канарейник, мятлик, бекмания, чаполица, чинос, безостӧй костёр.
Шӧркоддьӧм турун — пуктыссьӧ сэтшӧм керӧс бокъясысь да ю пӧлӧнъясысь, кыті ойдлӧ ваӧн, но ваыс сэні оз сулав. Татшӧм туруныс торъя бур, кокни да тырмымӧн жирнӧй. Ботаническӧй составӧ ёнджыка пырӧны: горошек, чина, лисохвост, нюрвывса мятлик, лугӧвӧй ситурун, тимофеевка, астрагал, сборнӧй ежа турунъяс.
Посни турун — пуктыссьӧ вылын местаясысь, кыті ваыс босьтлывлӧ не быд во да кытысь туруныс омӧля торъялӧ дав выв турун дінысь. Сылӧн ботаническӧй составыс: лугӧвӧй мятлик, еджыд, гӧрд да шӧркоддьӧм бобӧнянь, еджыд полевица, горошки, ситурун.
Ойдлан турунлӧн тырмытӧмтор — нюйтӧн либӧ лыаӧн лякӧссьӧм да эжӧр турунӧн сорласьӧм.
Степнӧй турун пуктыссьӧ Войвыв Кавказса, Терекса, Кубаньса да Ставропольскӧй степъяс вылын, Донын да Улыс Волгаын, сідз жӧ Казахстанын, Башкирияын, Уралын да Саратовскӧй районын.
Степнӧй турун пытшкӧ пырӧны зэв уна пӧлӧс турун; медся ёна овлӧны дикӧй костёр, ночевница, овсюг да мук. пӧлӧс. На пытшкын медуна быдмӧ пырей, кодлӧн свойствоясыс, быдманін мусин серти, абу быд местаын ӧткодь. Сы понда тайӧ пырейыслӧн эм уна пӧлӧс ним (быдман места серти).
Пырей быдман районъяс основнӧя позьӧ юкны кык пельӧ: первой — степъяс вылын сэтшӧм местаяс, кыті выльӧн на гӧрлӧмаӧсь, но эновтӧмаӧсь, сетӧны тадзи шусян «пырей турун».
Несолончаковӧй степъяс вылысь, кыті войдӧр уджавлӧмаӧсь, пуктыссьӧ медбур пырей турун, абу кӧ сійӧ ёна сорласьӧма полынь турунӧн. Тайӧ туруныс (пырейыс) ёна кос да пӧтӧса, сӧмын мед эз вӧв ытшкӧма сёрӧн, а сёрӧн кӧ ытшкыны, лоӧ зэв чорыд.
Пырей турун вылӧ, тшӧтш «донса пырей» вылӧ, сетӧны ыджыд дон ылын лунвыв местаяс сайын на, дай лыддьыссьӧ ёна бур турун пыдди, весиг Москваса рынок вылын. Сэні тайӧ туруныс вежӧ мукӧддырйи ойдлан видзьяс вылысь пуктӧм турунӧс.
Мӧд пӧлӧс пырей турун пуктыссьӧ ёнджыка важӧн уджавлӧм да эндӧдӧм местаясысь. Тайӧ туруныс воддза сертиыс гырысьджык, чорыдджык заа да пырӧны сэтчӧ тшӧтш кустӧвӧй злакъяс, ковыль да тонконог нима турунъяс.
Солончаковӧй степъяс вылысь пырей турун шусьӧ «острецӧн». Сійӧ — аслыспӧлӧс, дзирдаланкодь рӧма (гулю морӧслань мунӧ). Важӧнджык эндӧдӧм местаясын тайӧ туруныс быдмӧ мича, а бӧрынджык эндӧдӧм местаясын — полынь, чемерича да мук. пӧлӧс турун сора.
Острец кындзи эмӧсь нӧшта пырей турунлӧн сортъяс: «житняк» либӧ гребенчатӧй пырей — быдмӧ кӧдзӧмӧн; «аржанец» либӧ сухолиманнӧй турун — пуктыссьӧ степъяс вылысь улын местаясысь, балкаяс вылысь, кӧні бура дыр олӧ лым да торъя ёна быдмӧ костёр турун.
Быдсяма пӧлӧс степнӧй турун чӧскыд дука, сӧмын неуна чорыдджык, торъя нин важӧнджык эндӧдӧм местаясын быдман турун, кӧні овлӧны кустӧвӧй злак соръяс.
Лугӧвӧй — дав выв турун пуктыссьӧ Войвыв крайын, Ленинград обласьтын да РСФСР-са центральнӧй обласьтъясын. Сійӧ торъялӧ ойдлан видзьяс вылысь пуктан турун дінысь аслас ботаническӧй составӧн, сідз жӧ уна пырӧны сэтчӧ кӧрӧба (юра) турунъяс да мукӧддырйи аслас пӧтӧслунӧн оз сетчы ойдлан турунлы. Быдман места серти (юяс пӧлӧн, либӧ улын местаясын) тайӧ туруныслӧн эмӧсь уна пӧлӧс местнӧй нимъяс:
«Лугӧвӧй» турун: а) РСФСР центральнӧй обласьтъясса вӧра местаясысь да степъяс вылысь, б) Войвыв крайса да Сибырса турун. Тайӧ туруныс посни. Сэтчӧ ёнджыка пырӧны татшӧм турунъяс (турунлӧн ботаническӧй состав): ситурун, гӧрд да лугӧвӧй полевица, горошки, бобӧняньяс, прӧстӧй полевица, душистӧй колосок.
«Полевӧй» — бурмӧдӧм видзьяс вылысь да эндӧм муяс вылысь (пашняяс вылысь) пуктӧм турун. Тайӧ туруныс гырысьджык. Сэтчӧ пырӧны: тимофеевка, ежа, бобӧнянь, вика, мятлик, горошек турунъяс.
Дав выв видзьяс вылын быдмӧны зэв уна пӧлӧс турун, уна пырӧны сэтчӧ злакъяс да бобӧвӧй турунъяс, сідз жӧ тайӧ видзьясыслӧн уна пӧлӧс природнӧй условйӧясыс. Сы понда дав выв турунлӧн тшӧтш зэв уна пӧлӧс овлӧ качествоыс: овлӧ мича да посни сорт — зэв бур турун, кытчӧ уна пырӧны ёна пӧтӧса турунъяс, овлӧ и омӧль сорт — белоус сора турун (белоус туруныс чорыд да пӧтӧстӧм).
Вӧр турун пуктыссьӧ вӧр костъясысь, шоч вӧраинъясысь да мукӧдлаысь. Сылӧн пӧтӧслуныс неуна улынджык ойдлан да лугӧвӧй турунъяс серти, но омӧля торъялӧ дав выв турун дінысь, торъя нин, абу кӧ пуктӧма сійӧс васӧдінысь либӧ ёна шонді сайӧдысь, кӧні быдмӧны омӧля пӧтӧса да сёйтӧм турунъяс: оз, чӧд, ландыш да мук. Вӧр турун пытшкын уна гартчысь да паськыд коръя быдтасъяс, унаысь овлӧны туйтӧм турунъяс: Иван да-Маръя да мук. пӧлӧс. Вӧр турун торъялӧ мукӧд турун дінысь медвойдӧр сійӧн, мый сэні уна эм пу коръяс, нитш да папоротник. Сы понда тайӧ туруныс оз лыддьыссьы бурӧн. Ботаническӧй состав: бор, перловик, ситурун, полевица, трясунка, пахучӧй колосок турунъяс.
«Нюрвыв» либӧ «шома» турун быдмӧ ёна ва мусин вылын. Пӧтӧслун кузя сійӧ медся омӧль, сэні уна эм эжӧр да мукӧд пӧлӧс сёйтӧм турунъяс: ситник, лютикӧвӧй турунъяс да дзоридз. Сэтчӧ жӧ уна пырӧ кремневӧй кислота. Сы понда тайӧ туруныс кӧрым вылӧ оз рекомендуйтчыссьы да бокӧ вузалӧм вылӧ ньӧти оз туй.
Ӧтава. Медбӧрын колӧ казьтыштны нӧшта ӧтава турун йылысь, кодӧс пуктӧны видзсӧ ӧти во пытшкын мӧд пӧв ытшкӧмӧн. Ӧтава турун — пемыдвеж рӧма. Сійӧ абу воӧм турун, пуктыссьӧ дзоридзавтӧдз да, абу сэні колана пӧтӧса свойствоясыс. Сы понда заготовка вылӧ (бокӧ вузалӧм вылӧ) тайӧ туруныс оз мун.
Турунлӧн ботаническӧй составыс
Медым тӧдмавны, туйӧ оз туруныс скӧтлы вердӧм вылӧ, сідзжӧ, кутшӧм сылӧн качествоыс да сортыс, колӧ тӧдны сылысь ботаническӧй составсӧ (турун сикасъяс). Тайӧ тӧдӧмыс зэв коланатор ^Турунлысь ботаническӧй составсӧ велӧдігӧн колӧ пӧльзуйтчыны гербарийӧн (кӧні видзӧны быдсяма пӧлӧс косьтӧм турунъяс) да ветлыны видзьяс вылӧ турун дзоридзалігӧн экскурсияясӧн, либӧ сӧветуйтам волыны Коми обласьтувса музейӧ (Сыктывкарын), кӧні сельскокӧзяйственнӧй юкӧдас эм гербарий и выставка. Сэн научнӧй сотрудник тӧдмӧдас турун сикасъясӧн да сетас разъясненньӧяс./^.
Турун сикасъяс вермӧны лоны зэв уна пӧлӧс естественнӧй условйӧяссянь, быдман местаяс серти, но век жӧ позьӧ сійӧс группируйтны, кутшӧм сикас турун ёна-ӧ пӧлезнӧй, пӧтӧса, ньӧти пӧтӧстӧм, либӧ весиг вреднӧй. Ставсӧ кӧ тайӧс лючки да бура тӧдны, колӧ лоны агрономӧн (колӧ агрономическӧй образованньӧ), но кутшӧмакӧ тӧдмасьны турун сикасъясӧн (ботаническӧй составӧн) колӧ быд практическӧй уджалысьлы, торъя нин сэтшӧмъяс дырйи, кор турун сикас серти тӧдмавсьӧ сылӧн сортыс либӧ кор колӧ тӧдны турун пышкысь ӧткымын сикасъяслысь прӧчент лыдсӧ. Шуам, унджык кӧ турун пытшкын вреднӧй да ядовитӧй турунъяс, сэтшӧм туруныс кӧрым вылӧ оз туй, ни оз позь примитны заготовка дырйи.
Сэтшӧмъяс дырйи заготовка кузя быд уджалысьлы, весиг рабочӧйяслы, кӧлӧ тӧдны, кутшӧм сикас турун соръяс оз позь лэдзны примитан турун пытшкӧ, медым сэтшӧм турунсӧ не и примитны. Опытнӧй уджалысьяс обычнӧя бура тӧдӧны тайӧясӧс.
Улынджык гижалӧма кыдзи, кутшӧм группаяс вылӧ юксьӧны турун сикасъяс асланыс бурлун-пӧтӧслун серти.
БУРЛУН-ПӦТӦСЛУН СЕРТИ ТУРУН СИКАСЪЯС ЮКЛӦМ
Чӧскыд турунъяс
І-й группа (медбуръяс)
Лугӧвӧй лисохвост, сборнӧй ёжа, лугӧвӧй ситурун, итальянскӧй райграс, лугӧвӧй мятлик, тимофеевка.
ІІ-ӧд группа (буръяс)
Тростникӧвӧй ситурун, уна пӧлӧс коръя ситурун, прӧстӧй мятлик, сёрӧн воан мятлик, ӧти вося мятлик, еджыд полевица, прӧстӧй гребеник, французскӧй райграс, кузя быдмысь зӧр, зӧлӧтистӧй зӧр, английскӧй райграс, тростникӧвӧй канарейник, коленчатӧй батланчик, безостӧй костёр прӧстӧй пырей.
ІІІ-ӧд группа (шӧркоддьӧмъяс)
Гӧрд ситурун, пахучӧй колосок, веськыд костёр, прӧстӧй манник, вӧрса мятлик, сплюснутӧй мятлик, прӧстӧй полевица, степнӧй тимофеевка, полевӧй костёр, баля ситурун, небыд костёр.
ІV-ӧд группа (шӧркоддьӧмысь омӧльджыкъяс)
Коленчатӧй батланник, гартчӧм лугӧвик, лугӧвӧй зӧр, кӧч зӧр, вӧрса коротконожка, наземнӧй вейник, ланцетнӧй вейник, вӧрса вейник, колосник, молотянка, кузя быдмысь ситурун, гӧна бухарник, реснитчатӧй перловник, поникшӧй перловник.
V-ӧд группа (омӧль сорт)
Полевӧй мятлица, пон полевица, щучка (дернистӧй лугӧвик), полевӧй батланчик, сю костёр, небыд бухарник, молния, пон шобді.
VІ-ӧд группа (шома турунъяс)
Эжӧр, сыть, ситник, ожика, белоус, пушица, рогоз, камыш.
Эжӧр юксьӧ куим класс вылӧ: а) медбур эжӧр турун, кодӧс радейтӧ скӧт: бледнӧй, воднӧй, двудомнӧй, кӧч, прӧстӧй да просянӧй нима эжӧр турунъяс; б) шӧркоддьӧм качествоа: еджгов, дернистӧй, кузь, звездчатӧй, виж, гӧгрӧс заа, вӧрса, повислӧй да страннӧй нима эжӧр турунъяс. Став мукӧд сикас эжӧр турунсӧ скӧт оз сёй (ІІІ-ӧд класс).
Бобӧвӧй турунъяс
Татшӧм турунъяс пытшкысь унджык сикасыс зэв пӧтӧсаӧсь да чӧскыдӧсь. Сы понда татшӧм турун сикасъяслӧн сорыс быд пӧлӧс турунӧ зэв колана. Лугӧвӧй турун пытшкын медся ёна овлӧны татшӧм бобовӧй турунъяс: гӧрд, еджыд да шведскӧй бобӧнянь (клевер), инкарнатнӧй бобӧнянь; кӧдзтӧг быдман уна пӧлӧс вика турунъяс, ёнджыка шыр анькытш да потшӧс бердса анькытш; французскӧй люцерна, шведскӧй либӧ чарла кодь люцерна, таг кодь люцерна; вердчан эспарцет; лугӧвӧй да вӧрса чина; сюра лядвенец; прӧстӧй язвенник либӧ кӧч бобӧнянь да мукӧд пӧлӧс.
Кӧра да лекарствоа турунъяс
Прӧстӧй тмин, анис, маун, либӧ валериана, прӧстӧй манжетка, лекарственнӧй кровохлёбка, прӧстӧй черноголовка, лугӧвӧй пӧлӧзнича (либӧ жбырыльӧ), аир, прӧстӧй лушица, пижма, прӧстӧй тысячелистник, лекарство вӧчан одуванчик, лапкор (подорожник), прӧстӧй катшасин (ромашка, поповник).
ЯДӦВИТӦЙ ДА ВРЕДНӦЙ ТУРУНЪЯС
Ядовитӧй турунъяс да быдтасъяс, кодъяссянь ёна висьмӧны, либӧ весиг кулӧны скӧт, татшӧм нимаӧсь ^Скобкаяс пытшкӧ гижалӧм турунъяс СТО-лӧн общесоюзнӧй стандарт лыддьӧ вреднӧйӧн да нӧшта содтӧ: борец (аконит), авран, звездчатка, калужница да живокосьт турунъяс./^ :
Зимовник-безвременник (кольмӧдысь бутень), (сёйысь лютик), (ветраница), дука дурман, сьӧд белена, молочай, сьӧд да еджыд чемерица, коддзӧдысь плевел, (болиголов), кокорыш — пон петрушка, (паслен), гӧрд да гырысь дзоридза наперстянка, (нюрвыв, либӧ тод дзоридз), (ядовитӧй вех), мак-самосейка.
Ядовитӧй турун сора турунъяс ньӧти оз ков примитны. Но сэтшӧм турунъясыс век жӧ вермасны веськавны босьтан турунъяс пытшкӧ. Сы понда скӧтӧс вердігӧн либӧ турунсӧ прессуйтігӧн колӧ примитны мераяс, медым ядовитӧй турунъяссӧ вӧлі шыблалӧма. А медым ядовитӧй турунъяс оз веськавны примитан турунъяс пытшкӧ, приёмщикъяслы дай став уджалысьяслы колӧ бура тӧдны, кутшӧм сикас турунъяс вреднӧйӧсь. Та понда торйӧн лоӧ сувтлыны сэтшӧм турунъяссӧ гижалӧм вылӧ.
Безвременник (сідзжӧ шусьӧ зимовникӧн) быдмӧ быдлаын, улын васӧд видзьяс вылын. Туруныс ставнас зэв ядовитӧй. Сылӧн ядыс дзоридзас да коръясас олӧ куим во чӧж. Яд кутас действуйтны 10–20 час мысти 0,5–1 килограмм мында кос турун сёйӧм бӧрын. Турун сёйысьлӧн зэв ёна торксьӧны пищеварительнӧй органъясыс дай став организмыс. Сы бӧрын лоӧ паралич лолалан органъясын да пемӧсыс кулӧ.
Борец. Тайӧ туруныслӧн эмӧсь сідз жӧ мукӧд пӧлӧс нимъяс: простель, фомичев турун, зозулин черевяк, колпачки, цар зелля, аконит, христопродавка, любоза да мук. Тайӧ уна вося турун, дзоридзыс — лӧз, виж, мукӧддырйи еджгов, колокольчик модаа, уна да пила пинь кодь коръяса, заыс кузь да гӧна. Зэв ядовитӧй, сёйӧм бӧрын пемӧсъяс кулӧны.
Тайӧ туруныс быдмӧ быдлаын, торъя нин гӧраа местаясын, сідз жӧ быдмӧны садъясын мича пыдди (кыдз декоративнӧй быдтас), быдмӧ вӧрын да кустъяс пӧвстын.
Дурман. Тайӧ турунсӧ сідзжӧ шуӧны дыдорӧн, гломушаӧн, дурнопьянӧн, шалейӧн, код ӧгуречӧн. Быдмӧ РСФСР-са шӧр да лунвыв полосаясын. Зэв ядовитӧй, первой гажмӧдӧ, сэсся сутшкӧм, унзіль да войтӧв кыскалӧм босьтас. Сы бӧрын пемӧсъяс кулӧны.
Белена, сідзжӧ шусьӧ сьӧд беленаӧн, блекотӧн, зубникӧн, коростӧн. Белена — вывті чорыд яд, вывті ёна действуйтӧ мортъяс вылӧ и скӧт вылӧ. Беленаӧн отравитчигӧн унаысь кувлӧны. Сьӧд белена быдмӧ быдлаын, кӧнъясын быдмӧны лёкджык турунъяс.
Молочай. Талӧн эмӧсь нӧшта нимъяс: изгон, кура молоконка, молочак, молочник, одолей, прогон, рамин зелля, рамин вуж, сьӧлӧм вуж, утичйӧ йӧв, чистотел. Быдмӧ быдлаын, ядовитӧйӧсь вежинъясыс.
Мӧсъяс вермӧны сёйны молочай турун некутшӧм вредтӧг дзоридзавтӧдзыс ёна дыр водзджык, дзоридзавсьӧмсяньыс молочай лоӧ вывті ядовитӧй. Кос молочай турунлӧн ядыс неуна бырыштӧ, но дзикӧдз оз быр и век лоӧ ядовитӧй.
Чемерица, либӧ смертоед, чемеричник, чихотка. Быдмӧ быдсяма видзьяс вылын да кустъяс пӧвстын. Чемерица ставнас вывті ядовитӧй. Отравитчӧм бӧрын быд бокын лоӧ паралич. 200 грамм чемерица виӧ вӧлӧс.
Мак самосейка (кӧдзтӧг быдман мак). Талӧн эмӧсь йӧзкостса нимъяс: мачок, мачина, дикӧй мак, насон. Туруна ӧти вося быдтас, уна вожа коръяса, вывті веж рӧма. Заас да коръясас ёна быдмӧны чурвидзан гӧнъяс. Дзоридзьясыс югыд гӧрдӧсь, быдмӧны торйӧн-торйӧн. Быдмӧ СССР-са шӧр да лунвыв полосаясын. Сёйӧм бӧрын кулӧм овлӧ зэв шоча, но овлӧны йӧймӧмъяс, войтӧв кыскалӧмъяс да сідзи водзӧ. Ядовитӧйӧсь джынвыйӧ воӧм кӧйдыса коробочкаясыс (юръясыс).
Наперстянка — кык вося да уна вося турун, гын кодь гӧна заа, ланцет кодь коръяса, дзоридзьясыс гырысьӧсь, кувшин кодьӧсь. Эмӧсь сылӧн народнӧй нимъяс: наперсточнӧй турун, давочник, колокольчикъяс. Вежнас вывті ядовитӧй. Быдмӧны шӧр да лунвыв полосаясын, муяс вылын овлӧны ёна шоча, овлӧны вӧр турун пытшкын. 100 грамм турун виӧ вӧлӧс. Торъя нин ядовитӧйӧсь коръясыс.
Аптечнӧй авран, дженьыдик турун, быдмӧ васӧд видзьяс вылын, вывті ӧшалан да ланцет кодь коръяса. Дзоридзьясыс еджыдӧсь, кузь кок йылын. Сёйӧм бӧрын пемӧсъяс мытитӧны гырдӧн, мукӧддырйи овлӧ кувтӧдз. Народнӧй нимъяс: лихорадочнӧй турун, благодать, зажмурник, кровник, мокрец, кӧр турун.
Кокорыш либӧ пон петрушка. Йӧрын быдман петрушкакӧд ӧткодь сяма, кӧйдыса. Быдмӧ быдлаын: садъясын, йӧрын да лёк турунъяс пӧвстын. Мӧсъяс вылӧ ёна действуйтӧ.
Пролеска. Талӧн народнӧй нимъяс: курзелля, пон капуста, чистуха, щир. Быдмӧны быдлаын муяс вылын да лёк турун быдманінъясын. Тайӧ туруныслӧн ядовитӧй сӧкыс. Тайӧ ядыс овлӧ турун пытшкын пыр, сэсся чукӧрмӧ организмӧ да, зэв этшаӧн отравитчӧ быдсяма скӧт.
Коддзӧдысь плевел, ёна туруна (пушыд) ӧти вося быдтас. Быдмӧ быдлаын. Сылӧн народнӧй нимъяс: головня, плевелы, роженец, кострика трава (роч ногӧн), волчок, галка. Зэв ёна ӧткодясьӧ итальянскӧй да английскӧй райграс турункӧд. Кузь шепта. Шептыс гырысь да куим пӧлӧс рӧма. Торъя ёна вреднӧй вӧвъяслы да мӧсъяслы. Ядовитӧйӧсь кӧйдысыс, заыс да коръясыс.
Нюр вылын быдман калужница. Сідзжӧ шусьӧ лагушечникӧн, нюнькиӧн, куриннӧй слепотаӧн, лотошкиӧн, болотнӧй лопухӧн. Дзоридз сертиыс — лютик нима турун кодь, коръясыс неуна чӧрвӧнь кодьӧсь, неуна вӧрк кодьӧсь, вылысыс югъялӧ. Овлӧны нюр выв турун пытшкын да ляпкӧс видзьяс вылын. Турун сёйӧм бӧрын лоӧ мыт да висьмӧны вӧркъяс. Калужница турун сора турунъяс скӧт оз сёй.
Злачнӧй звездчатка. Сідзжӧ шусьӧ — блошинник, конобой, конскӧй вех, коддзан турун да сідзи водзӧ. Сылӧн коръясыс уна, посниӧсь, нёль пельӧсаӧсь да пыр вежӧсь. Дзоридзьясыс посниӧсь да уна вожаӧсь, быдмӧ быдлаын. Звездчатка турун сёйӧм бӧрын пемӧсъяс отравитчӧны.
Вреднӧй быдтасъясӧн лоӧны сэтшӧм турунъяс, кодъяссянь оз отравитчыны ядовитӧй турунъясӧн моз, но висьмӧны, сӧмын оз кувны.
Турун заготовитігӧн оз ков примитны либӧ прессуйтны сідз жӧ вреднӧй турунъяс. Сы понда колӧ кӧть неуна тӧдмасьны сэтшӧм вреднӧй турунъяскӧд, кодъясӧс лыддьӧ вреднӧйӧн СТО бердса Стандартнӧй комитет.
Общесоюзнӧй стандарт лыддьӧ вреднӧй турунъясӧн: бутень, омежник, вӧв укроп, пасленъяс, тод зӧридз, ландыш, рака син да чистотел.
Стандартнӧй комитет лыддьӧ сёйтӧмӧн, но не вреднӧй турунъясӧн: ветреница, лютикъяс, бодяк, чертополох, шомкор, татарник, ва переч, погремок, чорыд йӧн, ӧшалан гречишник, еджыд лук (чеснок), тшай турун (зверобой), кислица, полынь, дзодзӧг лук, папоротник, камыш, ситникъяс, нитш, мукӧд пӧлӧс чорыд турунъяс, кодъяслӧн коръясыс да дзоридзьясыс сутшкалӧны, сідз жӧ сӧрмӧм эжӧр турун.
ІІ ЮКӦД
ТУРУН ПРИМИТӦМ
Веситӧм турунлӧн тип. Рӧм. Влажносьт. Дук. Лёк турун сор. Турун донъялӧм. Стандарт. Военведлӧн техническӧй условйӧяс. Банитировка. Турунлы анализ.
Турун примитсьӧ веситӧмӧн, сэсся мед сійӧ вӧлі лӧсялӧ турун примитан условйӧяслы, турунлӧн мед вӧлі определённӧй сорт да качество.
Турунлӧн качество тӧдмавсьӧ государственнӧй хлебнӧй инспекция сертификатӧн либӧ видлалӧмӧн (натураӧн). Турун заготовитысь учрежденньӧяс обычнӧя сувтӧдӧны требованньӧ, медым туруныс вӧлі непременнӧ сійӧ восяыс, кутшӧм во вылын мунӧ заготовкаыс либӧ прессуйтӧмыс, да унаысь водзвыв урчитӧны, кутшӧм районысь либӧ местаысь босьтны турунсӧ. Тайӧторъяс йывсьыс быд турун тюк бердӧ колӧ ӧшӧдны гижӧд (бирка), турунсӧ кӧ прессуйтӧма.
Натураӧн турун видлавсьӧ «опытнӧй» экспертиза вӧчӧмӧн либӧ лабораторияын видлалӧмӧн (анализ вӧчӧмӧн), код ногыс ковмас. Натураӧн примитігӧн турун быть колӧ видлавны. Ӧти анализ кузя турунлысь качество тӧдмалӧм оз ло тырмана. Видлавны колӧ лунын, а не биа дырйи (не искусственнӧй светӧн.)
Турун видлалігӧн колӧ определитны: а) сорт (тип), б) рӧм, в) ёна-ӧ уль туруныс, г) дук, д) соръяс, э) кутшӧм лёк турунъяс пырӧны, ж) ёна-ӧ тшыкӧма: пӧдӧма, сотчӧма, бакшасьӧма, кипаясыс кынӧсь, з) абу-ӧ зорӧд пыдӧс, зорӧд вылыс либӧ вӧйӧмин, и) кыдзи упакуйтӧма. Сідзи водзӧ.
Турунлысь качество тӧдмалан точнӧй нормаяс да потребительсянь турун качество вылӧ став требованньӧяс гижалӧма «кондицияясын», кодъяс йылысь видзӧд водзысьджык (тайӧ жӧ юкӧдын). Сійӧ нормаясыс условнӧйӧсь да вермасны вежсьыны сы серти, кутшӧмӧсь лоӧны запросъяс да турун заготовитан сезоныс.
Водзын лоӧ гижалӧма первой общӧй теоретическӧй установкаяс, сэсся стандарт.
Точнӧй рӧщӧтъяс вӧчӧм вылӧ Наркомснаблысь установкаяс гижалӧма «заготовка организуйтӧм йылысь» юкӧдын.
Турун веситӧм
Турунлӧн сьӧкта (вес) тӧдмавсьӧ доддя вескиӧн веситӧмӧн. Сэтшӧм вескиыс кӧ абу да колӧ тӧдмавны турунлысь сьӧктасӧ торйӧдлӧмӧн (этшаӧн) веситтӧг, позьӧ вӧчны сійӧс турун юр ыджда серти. Зорӧдын 1 куб. метр мында турунлӧн сьӧктаыс лоӧ:
Выль пуктӧм турун, коді абу на пуксьӧма …. 0,7 центнер.
Тӧлысь бӧрын …. 0,85 «
6 тӧлысь бӧрын …. 1,1 «
Сю да шобді идзас …. 0,8–0,9 «
Нӧйтчӧм идзас …. 0,5 «
Зӧр да ид идзас …. 0,7 — 0,8 «
Турун юр кӧ юкны медся кызінтіыс (йывсяньыс веськыда увлань), артмас кык конус: вылыс да улыс. Улысыс лоӧ тшӧтшыд. Медым тӧдны 6 тӧлысь сулалӧм турун юрлысь сьӧктасӧ, колӧ мерайтны юрыслысь гӧгӧрсӧ улысӧдыс, Ж да З визьяс кузя да медся кызінтіыс, ГДЕБ визьяс кузя, дай торйӧн мерайтавны юрыслысь вылыссӧ. Сэсся мера лыдпасъяссӧ колӧ тэчны татшӧм формулаяс кузя:
Вылыс конуслы:
ГДЕБ=25 метр
АВ=6 «
25х25х0,0265х6= 99,4 куб. метр.
Улыс (тшӧтшыд) конуслы:
БВ=3 метр
ЖЗ = 18 метр
(25х25)+(18х18)+18/х0,0265х3=111,2 куб. метр.
99,4+111,2=210,6 куб. метр.
1,1х210,6=231,6 центнер.
Тайӧ пример кузя турун юрлӧн сьӧкта лоӧ 231,6 центнер.
Турунлӧн тип
Медвойдӧр тӧдмавсьӧ турунлӧн типыс либӧ сортыс, а туруныс кӧ уна пӧлӧс, тӧдмавсьӧ тшӧтш, уна-ӧ да кутшӧм основнӧй типъяс: ойдлан, дав выв да кӧдзӧм турунъяс пырӧны примитан турунӧ. Турун типъяслы пропорция лӧсьӧдсьӧ колӧм серти, сӧмын дерт ёнджыкасӧ лоӧ лӧсьӧдны сы серти, кутшӧм сикас турун быдмӧ сійӧ районас либӧ кутшӧм сикас турун колӧ босьтысьыслы (потребительлы). Шуам, медым став заготовитан турун пытшкын вӧлі ойдлан турун — 60% да дав выв турун — 40% либӧ кыкнан сикасыс ӧтмындаӧн. Лунвылын позьӧ мӧд ногӧн лӧсьӧдны горнӧй (посни) да степнӧй (гырысьджык) турунъяслысь соотношенньӧсӧ. Сідзи водзӧ.
Сыысь кындзи, турун торъялӧ аслас ботаническӧй состав серти (кутшӧм сикас турунъяс сэтчӧ пырӧны). Та ногӧн торйӧн лыддьӧны, шуам, пырей турун, бобӧнянь турун да сідзи водзӧ. Тані зэв колана тӧдны, кутшӧм быдтас часьтъяслӧн торъя группаяс пырӧны турунӧ, кодъясӧс лӧсьӧдӧма турун вылӧ примитӧм шӧркоддьӧм кондицияясӧн. Та понда кондицияяс колӧ лӧсьӧдлыны стандарт серти (стандарт под вылын).
Стандартизация нуӧдан комитетӧн лӧсьӧдӧма турунлы классификация, кӧні, квайт основнӧй типысь ӧтдор, лӧсьӧдӧма нӧшта подтипъяс вылӧ юклӧм сы серти, кымын прӧчент мукӧд пӧлӧс турун соръяс пырӧны основнӧй видӧ. Шуам, кӧдзан полевӧй турун юксьӧ дас подтип вылӧ, степнӧй — вит вылӧ да сідзи водзӧ.
Ботаническӧй анализ вӧчӧм вылӧ турун партияысь босьтӧм проба надзӧникӧн торйӧдлӧны турун сикасъяс серти татшӧм часьтъяс вылӧ:
1) злак,
2) бобӧвӧйяс,
3) мукӧд пӧлӧс сёян турунъяс,
4) став мукӧд пӧлӧс сёйтӧм турунъяс, ядовитӧйяс да вреднӧйяс кындзи, кодъясӧс бӧрйӧдлӧны да лыддьӧны торйӧн.
Став тайӧ часьтъяссӧ веситӧны да арталӧны налысь прӧчент лыдсӧ став проба дінӧ.
Турунлӧн рӧм. Кӧрым вылӧ турун туйӧм йылысь медся ёна позьӧ тӧдны турун рӧм сертиыс. Сы понда кондицияясын сідз жӧ лӧсьӧдлӧма (гижалӧма) турунлысь рӧмсӧ. Зорӧд пытшкӧсса турунлӧн нормальнӧй рӧмӧн лыддьыссьӧ — веж рӧм, но ёна югыд веж рӧм висьталӧ, мый сійӧ турунсӧ пуктӧма вывті водз либӧ уна сы пытшкын эжӧр турун, а тайӧяс дерт оз бурмӧдны, а омӧльтчӧдӧны турунлысь пӧтӧслунсӧ. Та понда ёна веж рӧм вылӧ ышмыны оз ков. Колӧ тӧдны, мый турун вермӧ воштыны ассьыс мича веж рӧмсӧ сідзжӧ зэр улӧ сюрлӧмӧн либӧ лысваӧн, либӧ эм кӧ сы пытшкын уна пырей, бобӧнянь да мукӧд пӧлӧс бур турунъяс, кодъяс понда турунлӧн пӧтӧслуныс ньӧти оз чин.
Вылынджык гижалӧм быд турун типлӧн эм аслас рӧм, код кузя тӧдмавсьӧ турунлӧн нормальнӧй рӧмыс.
Турунлӧн рӧм вежласьӧ типъяс кузя тадзи:
1) кӧдзӧм турун — а) бобӧвӧй сора злакъяс: злакъяслӧн — веж, бобӧняньлӧн — бурӧй сяма веж, югыд дзоридзьяса;
2) кӧдзӧм турун — б) бобӧнянь: дзоридзыс да заыс — бурӧй сяма веж, торйӧн дзоридзыс — синмӧ чеччан югыд рӧма;
3) кӧдзӧм турун — злакъяс — веж (неуна рудов, а мотылькӧвӧй сора турунлӧн — бурӧй сяма веж); лишнӧй дыр сулалӧм турун лоӧ пемыдвеж рӧма;
4) кӧдзӧм турун — люцернӧвӧй — веж;
5) дав выв кӧдзӧм турун — веж;
6) степнӧй турун — югыдвеж; острецӧвӧй — лӧзоввеж;
7) вӧр турун — бурӧй сяма веж;
8) нюр турун — югыдвеж (изумруднӧй).
Сотчӧм турун тӧдӧны пытшкӧс слӧйяс пемдӧм серти. Сылӧн вежсьӧ дукыс, пӧсялӧ дай ульджык.
Турунлӧн рӧм тӧдмавсьӧ не турун чукӧр (кипа) вылыс серти, а пытшкӧс слӧйяс сертиыс.
Влажносьт. Турун пытшкын ва (влага) оз ков лоны 13–15%-ысь унджык, а бобӧвӧй турун пытшкын — 16–17%-ысь унджык. Точнӧя тӧдмавны тайӧ прӧчентсӧ позьӧ сӧмын лабораторияын видлалӧмӧн. Лабораторияын кӧ анализ вӧчны некыдзи, турунлысь качество лоӧ определитны приёмщиклы. Та понда турун примитӧм вылӧ лӧсьӧдӧм условйӧясын колӧ прӧста урчитны влажносьтлысь медыджыд прӧчентсӧ да индыны, медым кык ки костын омӧлика ниртігӧн туруныс эз чегъясь дай эз гартчы, а сӧмын трачкӧдчис.
Кос турун куртігӧн шаракылӧ, а коръясыс ки пыдӧс вылын ниртігӧн жугавлӧны. Та серти позьӧ тӧдны турунлысь бура косьмӧмсӧ. Бобӧнянь турунлысь воӧм позьӧ тӧдны засӧ гартӧмӧн (песлалӧмӧн) да гыжъяс костӧд ӧтка за лэдзӧмӧн. Тайӧ кыкнан ногыс видлалігӧн оз ков мыччысьны ни ӧти войт ва, дай засӧ гартігӧн оз ков сылӧн орны (туруныс кӧ буретш воӧма).
Вывті косьтӧм турунлӧн жугавлӧны да вошӧны идралігас коръясыс да дзоридзьясыс. Турунсӧ кӧ абу тырмымӧн бура косьтӧма да идралӧма ульӧнджык либӧ кӧтасьлӧма, гартігӧн сійӧ оз жугавлы, а лоӧ ки улын лапыдкодь.
Прессованнӧй турунлысь влажносьт видлалігӧн позьӧ туйдӧдчыны татшӧм вылысса признакъясӧн:
1. Прессуйтӧм кос турун тюклӧн бокъясыс овлӧны пушыдӧсь, а бура косьмытӧм турунлӧн — топалӧмаӧсь да оз пушитчыны.
2. Бура косьмытӧм турун тюк топыд да бӧр оз чеччы (абу лайкыд). Шыбитны кӧ кос тюк, сійӧ мач моз бӧр чеччыштлас, а уль тюк водӧ пластӧн.
3. Кос тюк кӧ гартовтны сутугаӧн, кӧрталӧмыс кольӧ ӧткодь зэлыд, а ульджык турун тюкын кӧрталӧмыс личалӧ да сутуга улас обычнӧя позьӧ аддзыны сім туй.
Стандартизация нуӧдан комитетӧн лӧсьӧдӧм общесоюзнӧй стандарт серти турун юклысьӧ влажносьт кузя ноль ногӧн (влагасӧ лыддьӧма весӧн): 1) кос турун — влага пырӧ 15%-ӧдз, 2) шӧркоддьӧма кос турун — влага 15-сянь 17%-ӧдз, 3) влажнӧй (лапыд) турун — влага 17-сянь 20%-ӧдз, 4) уль турун — влага 20%-ысь унджык.
Точнӧйджыка влажносьт тӧдмавсьӧ изӧдтӧм няньлысь влажносьт тӧдмалан приборъясӧн, косьтысян шкапӧн. Удж да Оборона Сӧветӧн лӧсьӧдӧм инструкцияын эмӧсь турунлы анализ вӧчӧм кузя подробнӧй индӧдъяс, кыдзи тӧдмавны влажносьт лабораторнӧй способӧн. Тайӧ индӧдъясыс специальнӧй сямаӧсь да ёна сложнӧйӧсь. Сы понда ми тані ог кутӧ сёрнитны сы йылысь, а интересуйтчысьяслы рекомендуйтам тӧдмасьны сійӧ инструкциянас.
Дук. Турунлысь бурлунсӧ сідз жӧ позьӧ тӧдны дук сертиыс. Турунлӧн эм аслыспӧлӧс чӧскыд дук. Тшыкӧм турунлӧн зэв ёна вежсьӧ дукыс, лоӧ сійӧ пӧдӧм, чӧскыдтӧм дука. Турунлысь нормальнӧй дук тӧдмалӧм кузя сетсьӧны индӧдъяс турунлы анализ вӧчан инструкцияын, кодӧс сюйӧма общесоюзнӧй стандартӧ.
Тайӧ инструкция кузяыс турунлӧн дук — свежӧй, омӧлика дуксьыштӧм, несвежӧй да пӧдӧм — тӧдмавсьӧ нырӧн дукалӧмӧн. Пӧдӧм дук кузя кӧ лоӧ сомненньӧ, босьтӧны турун чепӧль да пуктӧны стӧканӧ, кисьтӧны сэтчӧ неуна пӧсь ва (сӧмын мед туруныс ставнас кӧтасяс) да вевттьӧны стеклӧӧн. 2–3 минут мысти бара видлӧны шонтӧм турунлысь дуксӧ. Пӧдӧмыс кӧ эм, шоналӧм бӧрын сылӧн дукыс ёнджыка кылӧ.
Лёк турун соръяс. Турун пытшкӧ кутшӧм сюрӧ сёйтӧм быдтасъяс нарошнӧ сорлавны некутшӧма оз позь, а кор найӧ асьныс быдмӧны видз вылын сёян турунъяс пӧвстас, 10%-ысь унджык лэдзны оз жӧ позь.
Примитігӧн кӧ турун пытшкысь лоӧ аддзӧма вылынджык лыддьӧдлӧм ядовитӧй да вреднӧй турунъяс, сідзжӧ шома злакъяс, сэтшӧм турунсӧ либӧ ньӧти оз ков примитны либӧ примитны донсӧ чинтӧмӧн, сӧмын мед прессуйтӧм водзвылын став татшӧм турунъяссӧ вӧлі бӧрйӧдлӧма да шыблалӧма.
Ёг турун. Чирссьӧм турун сор (турун чир) оз позь лэдзны примитан турун пытшкӧ условйӧясын индӧм прӧчент дорысь унджык, но тані колӧ тӧдны, мый овлӧны сёйтӧм турун чиръяс: ёг турун да сідзи водзӧ. Ӧдйӧ чирссьысь турун дзоридзьяс да бобӧвӧйяслӧн коръяс буретш лоӧны турунлӧн медся пӧтӧса иныс. Татшӧм турун чир оз вермы чинтыны кӧрымлысь качествосӧ. А. Девель висьталӧм серти, турунын кӧ абуӧсь коръясыс да дзоридзьясыс, а эм татшӧм турун чирйыс, сійӧс кутшӧмакӧ позьӧ лыддьыны бур качествоа турун сорӧн.
Турун пытшкысь посни да гырысь чир тӧдмалан способъяс бура разработайтӧма Удж да Оборона Сӧветлӧн инструкцияын, кӧні гижалӧма испытанньӧ вӧчан методъяссӧ. Тайӧ методъяснас колӧ бура тӧдмасьны быд заготовительлы.
Та могысь турун проба первой пыркӧдӧны, медым торъяласны посни да гырысь чиръясыс, сэсся пожналӧны 2 см-ысь посньыдджык чиръяссӧ, а 2 см-ысь гырысьджык чиръяссӧ бӧрйӧдлӧны чунь пыр лэдзӧмӧн.
Турун чир пожнавсьӧ 6,5 либӧ 7 мм гырся гӧгрӧс синъяса пож пыр. Мӧдысь пожналӧм бӧрын кольӧм чирйыс лоӧ гырысь, а петӧмыс — посни. Тайӧ кыкнан пӧлӧс чирйыслысь прӧчент лыдсӧ тӧдмалӧны сьӧкта сертиыс (веситӧмӧн).
Турун пытшкысь бус тӧдмалӧны кипа шӧрысь перйӧм турун слӧй пыркӧдӧмӧн.
Зорӧд пыдӧс, зорӧд вылыс да вӧйӧминъяс тӧдмавсьӧны кипа шӧрысь воймӧм (бурӧй рӧма) турун аддзӧмӧн. Горелӧй турун аддзӧны кипа да штабель шӧрса турун пластъяс пемдӧм серти. Турун пытшкысь сов тӧдмалӧны ляписӧн видлалӧмӧн. Турун кӧ солалӧма, ляписӧн кӧтӧдлӧминӧ кольӧ паськыд, еджыд осадок. Бакшасьӧм, сісьмӧм, кынмӧм, нюйтӧссьӧм либӧ лыаӧссьӧм тӧдмавсьӧ кипаяс видлалӧмӧн.
Турунлысь тшакъясӧн висьӧм (ужпиньӧн, сімӧн да шой шепӧн) тӧдмавсьӧ видлалӧмӧн: ужпиньяс овлӧны шепта злакъясын либӧ сюралӧны турун чир пытшкысь; сімӧн (ржавчинаӧн) висигӧн овлӧны турун заясын, коръясын либӧ шепъясас гӧрд, сьӧд либӧ вижов печатъяс да визьяс, дай шепъясыс абу дзоньӧсь, а сёйӧмаӧсь; шой шепӧн висян турунлӧн сьӧдӧдӧны шепъясыс да рос кодь йывъясыс, а кӧйдысъясыс пӧрӧны са кодь сьӧд массаӧ, коді сьӧдӧдӧ китӧ (дукыс сылӧн сельдилӧн кодь).
Арлыд. Удж да Оборона Сӧвет инструкция кузя турунлысь арлыд тӧдӧны злакӧвӧй либӧ бобӧвӧй турун кӧйдысъяс серти (проба вӧчӧмӧн). Дзоридзалігӧн ытшкӧм злак шепъясын абу кӧйдысыс, а эмӧсь сӧмын дзоридзьясыс; кӧйдысъяс кӧ сюралӧны сӧмын улыс шепъясысь, сэк колӧ лыддьыны, мый ытшкӧма дзоридзалӧм бӧрын. Унджык шептыс кӧ кӧйдыса либӧ эмӧсь кӧйдыс быдманінъясыс (шеплӧн шульясыс) — турун вывті дыр быдмӧма (сӧрмӧма).
Дзоридзалӧм бӧрын ытшкӧм посни турун чир пытшкысь позьӧ аддзыны неуна кӧйдысъяс, а сӧрмӧм турун чир пытшкысь — бура уна кӧйдыс. Бур кадын (дзоридзалігӧн) пуктӧм злакӧвӧй турунлӧн заясыс вежӧсь, а сӧрмӧм турунлӧн — вижӧдӧма либӧ идзас рӧма.
Эжӧр лыддьыссьӧ сӧрмӧмӧн, коръясыс кӧ за дінсьыс гылалӧны (киссьӧны), а оз кӧ гылавны да помас кольӧны тшӧтш дзоридзьясыс (пыльникыс) — турун лыддьыссьӧ дзоридзалігӧн пуктӧмӧн.
Упаковка. Общесоюзнӧй стандарт серти, кыдзи механическӧй, сідзи и ручнӧй ногӧн прессуйтӧм турун кипалӧн сьӧкта оз ков лоны 50 килограммысь кокниджык, а кузьтаыс — 90 сантиметрысь унджык.
Механическӧй ногӧн прессуйтӧм турун кипалӧн улыс бокыс колӧ лоны нёль пельӧса кузьмӧс ящик кодь, кипалӧн пасьтаыс пӧшти кык мындаӧн этшаджык кузьта сертиыс. Тайӧ условйӧяссӧ соблюдайтӧмӧн кипа лыддьыссьӧ стандартнӧйӧн.
Кипа колӧ кӧртавны кык кӧрт сутугаӧн, кодлӧн кызтаыс колӧ лоны 14-ӧд №-ысь не вӧсниджык ^Военвед стандарт кузя позьӧ вӧлі кӧртавлыны турун кипаяс 14 да 15-ӧд №-ра сутугаясӧн./^. Кипа вылысь кыскигӧн сутугалӧн колӧ сьӧкыда торъявны (кыссьыны), а турун нетшыштігӧн мед ни ӧти пласт оз шед.
Ручнӧй прессовкалы кипалӧн улыс бокыс колӧ лоны нёль пельӧса квадрат кодь.
Ручнӧй прессовкалы колӧ кӧртӧд вӧсньыдджык сутугаысь либӧ мукӧд пӧлӧс материалысь (гез, идзас). Татшӧм кӧртӧд кокниа кыссьӧ кипа вылысь: кӧрталӧм кипаысь кокниа шедӧны турун пластъяс (слӧйяс).
Требуйтан партияын (вагонын, баржаын, мук.) стандартнӧй ногӧн упакуйтӧм турунлӧн колӧ лоны ӧтгырся кипаяс.
Быд прессованнӧй турун кипаын колӧ лоны кык сутуга улӧ пуктӧм пу пӧвторъяс (биркаяс). Сійӧ пӧвъясас колӧ гӧгӧрвоана лючки гижны: места, кад, кутшӧм районын прессуйтӧма да коді заготовитысьыс.
Ставсӧ донъялӧм. Определённӧй районын став заготовитан турун, кӧть и сідзсӧ лӧсялӧ кондицияяслы дай турун сикасъясыс пӧшти ӧткодьӧсь, ёна на унаысь оз овлы ӧткодь качествонас либӧ уна ногӧн идралӧм (чукӧртӧм) да видзӧм понда, либӧ не ӧткодь видзьяс понда да не ӧткодь мусин свойствояс понда. Но точнӧя тӧдны турунлысь став пӧлӧс торъялӧмъяс зэв сьӧкыд. Та понда ёнджыкасӧ лоӧ надейтчыны приёмщик тӧдӧмлун да кужӧмлун вылӧ, медым сійӧ опытӧн аддзыны быд турун партиялысь качество кузя торъялӧмъяс да сы серти пуктыны турунлы лӧсялана примитан дон.
Турунлы дон пуктӧм колӧ не сӧмын чорыд тшӧтысь заготовка нуӧдігӧн, но сідз жӧ комиссионнӧй либӧ комиссионно-залогӧвӧй ногӧн турун сетігӧн-вузалігӧн. Ӧти весӧн тырмӧдчыны оз позь, колӧ тӧдны, мый весиг ӧткодь сорт туруныслӧн оз овлы ӧткодь качествоыс, сідз кӧ, оз овлы ӧткодь и доныс.
Став вылынджык лыддьӧдлӧм турун примитан условйӧяс шусьӧны обычнӧя кондицияясӧн либӧ условйӧясӧн.
Кондицияяс. Турунлӧн эм зэв уна сорт не сӧмын качество петкӧдлан естественнӧй условйӧяс понда, но сідзжӧ заготовка нуӧдан уна пӧлӧс условйӧяс понда (идралӧм, прессуйтӧм да видзӧм). Сы вӧсна турунлысь качество тӧдмалӧм вылӧ колӧны чорыдджык, точнӧйджыка лӧсьӧдӧм нормаяс.
Нормаяс лӧсьӧдлӧны потребительяс, найӧ (нормаясыс) вермӧны вежласьны (либӧ не ӧткодьӧн лоны) турун заготовитан районъяс да условйӧяс серти, сідз жӧ турун чукӧртан быд вося условйӧяс серти, но век жӧ найӧ кутшӧмакӧ воӧны ӧти основнӧй положенньӧясӧ. Турунлысь колана качество требуйтысь тайӧ положенньӧясыс либӧ условйӧясыс шусьӧны кондицияясӧн.
Турун вылӧ стандарт
Стандартизация нуӧдан СТО бердса комитетӧн вынсьӧдӧма 1929 воын ноябр 23 лунӧ да йӧзӧдӧма 1930 воӧ турун вылӧ стандарт № 784.
Тайӧ стандарт кузя турун юксьӧ типъяс, подтипъяс, категорияяс да классъяс вылӧ.
Турунлӧн типъяс:
1) кӧдзӧм полевӧй турун,
2) кӧдзӧм лугӧвӧй турун,
3) ойдлан турун,
4) степнӧй турун,
5) дав выв турун,
6) нюрвыв турун.
І. Кӧдзӧм полевӧй турун юксьӧ подтипъяс вылӧ:
1) тимофеевка, кӧні 80 прӧч. либӧ унджык тимофеевка, 10%-ысь не унджык бобӧнянь да 10%-ысь не унджык мукӧд пӧлӧс турунъяс;
2) тимофеевка да бобӧнянь сорӧн, первойыс 50%-сянь вылӧджык, бобӧняньыс 50%-ӧдз да мукӧд сикас турунъяс 10%-ӧдз;
3) тимофеевка сора бобӧнянь, бобӧняньыс 50%-сянь вылӧджык, тимофеевкаыс 50%-ӧдз;
4) уна пӧлӧс бобӧнянь 80% вылӧ да унджык;
5) люцерна 80% вылӧ да унджык;
6) костёр 80% вылӧ да унджык;
7) зӧр сора вика 80% вылӧ да унджык, мукӧд сикас турунъяс 20%-ӧдз;
8) костёр сора люцерна, люцернаыс 50%-сянь вылӧджык;
9) люцерна сора костёр, сэні костёрыс 50%-сянь вылӧджык, люцерна да уна вося мукӧд пӧлӧс злакъяс 50%-ӧдз;
10) эспарцет 50% вылӧ да унджык.
ІІ. Кӧдзӧм лугӧвӧй турун колӧ лоны 80% вылӧ злакӧвӧй турунъясысь, сэсся сорӧн мотылёкъяс 10%-ӧдз да мукӧд пӧлӧс турун 10% ӧдз.
ІІІ. Ойдлан турун юксьӧ гырысь, шӧркоддьӧм да посни турунъяс вылӧ. Сэні колӧ лоны бобӧвӧй да злакӧвӧй турунъяс 60%-ысь не этшаджык.
ІV. Степнӧй турун юксьӧ подтипъяс вылӧ: 1) пырей, 2) житняк, 3) острец, 4) целиннӧй (гырысь), тані лыддьӧдлӧм турунъяс пытшкысь, 5) целиннӧй (посни) ковыльысь, овсянникысь, тонконогысь, сӧмын мед основнӧй турун сикасыс вӧлі 50%-ысь не этшаджык.
V. Дав выв турун юксьӧ подтипъяс вылӧ:
1) лугӧвӧй — СССР-са войвыв да центральнӧй районъяслӧн;
2) переложнӧй полевӧй — СССР-са центральнӧй районъясын эновтӧм муяс вылысь;
3) вӧр турун — став пӧлӧс подтипын бобӧвӧй да злакӧвӧйяс этша вылӧ 60%.
VІ. Нюр турун;
1) гырысь турун — гырысь эжӧр этша вылӧ 40%,
2) посни турун.
Категорияяс кузя турун торъялӧ овмӧслы шогмӧм серти: 1) дзоньвидза (бур) турун: а) класснӧй, б) некласснӧй: 2) дефективнӧй (омӧль) турун.
Класснӧй турун юксьӧ куим класс вылӧ сы серти, кымын прӧчент пырӧ сэтчӧ сёйтӧм турунъяс, турун чир, вреднӧй да ядовитӧй турунъяс, сідз жӧ ёна-ӧ сійӧ уль.
«Класснӧй» турунӧн лыддьыссьӧ типлы да подтиплы лӧсялана дзоньвидза, бур турун, кодлӧн колана рӧмыс абу вежсьӧма (лёк ногӧн идралӧмла да видзӧмла абу тӧвзьӧма да абу пемдӧма), абу вошӧма свежӧй дукыс, абу сӧрмӧма. Сійӧ мед эз вӧв сотчӧма, пӧдӧма, бакшасьӧма, буса, кын нюйта, лыаа да солалӧма, сідз жӧ мед эз вӧв зорӧд пыдӧсысь, вылысысь да вӧйӧминысь. Сыысь кындзи, тайӧ турунлы колӧ удовлетворитны став требованньӧяслы, кутшӧмӧс сетӧма 1, 2 либӧ 3 класслы, а требованньӧясыс со кутшӧмӧсь: (видзӧд таблица 47-ӧд листбокысь)
І–V типъяслы классъяс ^VІ-ӧд типлӧн — нюр турунлӧн классъяс абуӧсь./^
Класслӧн № Медуна вермас лоны сёйтӧм турун Ёна-ӧ колӧ кос
Безвреднӧй сёйтӧм турун Турун чир Вреднӧй да ядовитӧй турунъяс ^Класснӧй турун пытшкын ядовитой турунъяс ӧтчукӧрын (ёкмыльӧн) оз ков лоны 0,2 кг-ысь унджык да вреднӧй турунъяс — 0,6 кг-ысь унджык./^
Ставыс На пытшкын посни
1 1% ӧдз 6% ӧдз 3% ӧдз 1% ӧдз шӧркоддьӧм кос
2 1-сянь тыр 5%% ӧдз 6-сянь тыр 9% ӧдз 3% . 1% « «
3 5 « « 10% « 9 « « 12% ӧдз 3% . 1% « «
Сёян турунъяс пытшкӧ пырӧны злакъяс, бобӧвӧйяс, эжӧр да разнӧй турун, гырысь турун чир, кодъяслӧн кузьтаыс 2 см-ысь не дженьыдджык да кодъяс оз петны 7 мм гырся синма пож пыр.
Сёйтӧм турунъяс пытшкӧ пырӧны ядовитӧй да вреднӧй турунъяс, безвреднӧй сёйтӧм турунъяс да посни турун чир, коді артмӧма посни органическӧй, минеральнӧй да мук. пӧлӧс торъясысь да коді петӧ 6,5–7 мм гырся синма пож пыр.
Некласснӧй турун — дзоньвидза турун, сӧмын оз удовлетворит став требованньӧыслы, кутшӧмъясӧс лӧсьӧдӧма класснӧй турунлы. Весиг ӧти требованньӧлы кӧ оз удовлетворит, лыддьыссьӧ нин некласснӧй турунӧн.
«Дефективнӧй» турун — изъяна турун. Дефективнӧйӧн лыддьыссьӧны со кутшӧм турунъяс:
1) кӧні эм 1%-ысь унджык вреднӧй да ядовитӧй турун соръяс, сідзжӧ ӧтчукӧрын ядовитӧй турунъяс 0,2 килограммысь унджык либӧ вреднӧй турунъяс 0,6 килограммысь унджык;
2) кӧні видлалігӧн аддзӧма кипаяс пытшкысь 10%-ысь унджык пӧдӧм дука, сісь да бакшасьӧм турун слӧйяс (пластъяс), сідз жӧ нюйта, лыаа либӧ кын слӧйяс;
3) шоналысь турун.
Военведлы лӧсьӧдӧм турун примитан техническӧй условйӧяс сӧгласуйтӧма 784-ӧд №-а общегражданскӧй стандарткӧд.
Вӧвъясӧс вердӧм вылӧ допускайтчӧ класснӧй турун — став куимнан классыс, сідзжӧ став типъяслӧн да подтипъяслӧн дзоньвидза, кос либӧ шӧркоддьӧм кос турун. На пытшкысь оз допускайтчы сӧмын:
а) ІV-ӧд типлӧн — целиннӧй посни турун (степнӧй турун);
б) VІ-ӧд типлӧн — нюр турун.
Эжӧр пырӧ безвреднӧй сёйтӧм турунъяс пытшкӧ. Сылӧн мындаыс оз ков лоны лӧсьӧдӧм нормаясысь унджык, либӧ безвреднӧй сёйтӧм турунъяскӧд ӧтлаын лыддьӧмӧн 30%-ысь унджык (РВС-лӧн 1931 вося приказ №134).
Турунлысь качество тӧдмалӧм (бонтировка)
Турунлысь качество тӧдмавны медся бура позьӧ лабораторнӧй способӧн. Та могысь примитны вӧзйӧм партияысь босьтсьӧ разнӧй местаысь проба вылӧ неуна турун. Но позьӧ вӧчны анализ и аслыд.
Тайӧ пробаысь колӧ бӧрйӧдлыны да тэчны торйӧн ёнджыка характернӧй турунъяс: шома злакъяс, ядовитӧй турунъяс да сідзи водзӧ. Сэсся быд пӧлӧс турун (быд чукӧр) колӧ веситны торйӧн да тӧдмавны налысь прӧчент лыд, уна-ӧ воӧ став проба вылӧ. Тадзи жӧ вӧчсьӧ турун чирлысь мында тӧдмалігӧн. Влажносьт тӧдмавсьӧ турунсӧ косьтытӧдз да косьтӧм бӧрын веситӧмӧн, сӧмын дерт косьтыны колӧ зэв кужӧмӧн. Сідзкӧ тайӧ операциясӧ колӧ вӧчны лабораторияын.
Но прӧчент лыд тӧдмалӧм, кыдзи требуйтчӧ кондицияясӧн, абу на тырмана, медым дзикӧдз тӧдмавны турунлысь качествосӧ став бур боксяньыс и омӧль боксяньыс. Та вылӧ колӧ ӧтувтны став пӧлӧс признакъяссӧ да ӧткодявны найӧс определённӧй система под вылын.
Татшӧм ногӧн тӧдмалӧмыс зэв колана практическӧй уджалысьяслы, сӧмын прӧстӧйджык да кокниа артман способъяс, кыдз, шуам, изӧдтӧм нянь пурка кузя тӧдмалӧм, турунлы абуӧсь.
Ӧткымын специалистъяс (Виттмак, Богданов да мук.) лӧсьӧдісны да предложитісны турунлысь качество тӧдмалан шкалаяс. Сійӧ шкалаяссӧ лӧсьӧдӧма ёнджыкасӧ не быдлунся практическӧй удж нуӧдӧм вылӧ, а бонитировка велӧдӧм вылӧ, медым быд приёмщиклӧн лои навык, кыдзи практичнӧя матыстчыны турунлысь качество тӧдмалӧм дінӧ.
Тайӧ шкалаясыс заготовительлы колана не сӧмын сійӧ боксянь, медым механическӧя урчитны (определитны) турунлысь класс (качество серти), сійӧ колана сідзжӧ сэтшӧмторъяс тӧдмалӧм вылӧ, кодъясӧс оз позь кольны бокӧ: 1) кыдзи идралӧма да видзӧма (хранитӧма) турунсӧ, 2) кор идралӧма, 3) уна-ӧ пырӧны чорыд да вреднӧй турунъяс, 4) чӧскыд да шома турунъяс, 5) чӧскыд турунъяслӧн качество, 6) уна-ӧ пырӧны бобӧвӧй турунъяс. Быд татшӧм сикас турунлы либӧ идралан да видзан ноглы шкала кузя сетсьӧны торъя пасъяс (пунктирнӧй способ).
Тані ставнас вайӧдам Виттмаклысь шкаласӧ ^«Справочник агронома» лэдзӧма 1929 г./^:
ПУНКТЪЯСӦН ТУРУН ДОНЪЯЛӦМ
(качество тӧдмалӧм)
Пунктъяс
1. Кыдзи идралӧма да видзӧма
Турун лёк ногӧн идралӧма, лёк ногӧн видзӧма, ёна буса, пӧдӧм дука …. 1
Омӧлика кӧтасьлӧма зэрӧн, омӧля буса либӧ неуна пӧдӧм дука …. 2–5
Турун бура идралӧма, чӧскыд дука …. 6–10
2. Турун идралан (чукӧртан) кад
Идралӧма сёрӧн …. 1
Идралӧма сёрмыштӧмӧн …. 2–5
Идралӧма ас кадын …. 6–10
3. Уна-ӧ пырӧны чорыд да вреднӧй турунъяс
Чорыд заа либӧ вреднӧй турун сор уна …. 1
Шӧркоддьӧм мында: чорыд турунъяс 10%-ӧдз, вреднӧй турунъяс 2%-ӧдз …. 2–3
Кыкнан пӧлӧс туруныс зэв этша …. 4–6
4. Злакъяс да эжӧра турунъяс костын торъялӧм
Пӧшти ставыс либӧ дзик эжӧра турунъяс …. 1
Джынйыс эжӧра турунъяс …. 2–5
Пӧшти ставыс либӧ дзик ставыс злакъяс …. 6–10
5. Злакъяслӧн качество
Ставыс либӧ пӧшти став злакыс медомӧль качествоа (3-ӧд класс) …. 1–5
Уна эмӧсь шӧркоддьӧм качествоа злакъяс …. 6–10
Ставыс либӧ пӧшти став злакыс медбур качествоа …. 11–20
6. Уна-ӧ пырӧны бобӧвӧй турунъяс
Ньӧти абу либӧ зэв этша …. 1
Шӧркоддьӧм мында …. 2–4
Уна …. 5–8
Сумма ....
Сумма кӧ лоӧ 30-ӧдз — турун лыддьыссьӧ ІІІ классӧн — омӧль турун
Сумма кӧ лоӧ 31–50 — турун лыддьыссьӧ ІІ классӧн — шӧркодь турун
Сумма кӧ лоӧ 51 да унджык — турун лыддьыссьӧ І классӧн — бур турун
Виттмаклӧн шкала абу дзик точнӧй, сэні эм уна тырмытӧмторъяс. Сы понда ӧні ёнджыка пӧльзуйтчӧны проф. Богданов шкалаӧн, сӧмын сійӧ зэв сложнӧй да сьӧкыд применитны практика вылын. Богданов шкалаӧн позьӧ тӧдмасьны кӧть «Справочник агронома» нига кузя (лэдзӧма 1929 воӧ, 301 лист бок).
ІІІ-ӧд ЮКӦД
Промфинплан лӧсьӧдӧм. Асдон арталӧм (калькуляция). Рӧщӧтъяс вӧчӧм. Турун заготовитӧм вылӧ сьӧм лэдзӧм (финансируйтӧм)
Тайӧ практическӧй руководстволы ыдждасӧ босьтӧма ичӧтӧс. Сы понда став пӧлӧс организационнӧй вопросъяс: планируйтӧм, заготовитан сеть да аппарат лӧсьӧдӧм, рӧщӧт вӧчан ног, сідз жӧ учёт да отчётносьт нуӧдан став вопросъяс, тайӧ нигаӧ оз ло сюйӧма, а сетам тані ӧти тор йылысь — финплан лӧсьӧдӧм йылысь да сыкӧд тшӧтш рӧскодъяс арталӧм йылысь, кодъясӧс некутшӧма оз позь кольны.
Турун заготовитӧм — сложнӧй удж, торъя нин негырысь колхозъяслы, кодъяслӧн унаысь оз овлыны тырмымӧн йӧз, ни опыт. Та понда заготовка дінӧ кутчысьтӧдз колӧ гӧгӧрбок бура артавны став торсӧ, мыйяс ковмас вӧчны операция дырйи, да разработайтны:
1. Организационнӧй план, — артавны, уна-ӧ заготовитны турун да лӧсьӧдны календарнӧй план.
2. Финансово-операционнӧй план, — добитчыны, медым заготовкалысь да транспортлысь (кыскасьӧмлысь) став гырысь и посни уджъяс вӧлі йитӧма докоднӧй да рӧскоднӧй сметаса став составнӧй часьтъяскӧд: артавны да урчитны асдон (калькуляция) да оборотнӧй средство корсянінъяс (источникъяс).
3. Производственно-техническӧй план, — бӧрйыны турун прессуйтан способ, машинаяслысь система, переработайтан ногъяс.
Промфинплан лӧсьӧдӧм
Турун заготовитны заводитчытӧдз колӧ тӧдмавны вопрос средствояс йылысь, мый вылӧ кутас нуӧдсьыны тайӧ операцияыс, вӧчны финансӧвӧй план да докодъяслы да рӧскодъяслы смета.
Медвойдӧр колӧ чукӧртны тӧдмӧдъяс, ыджыд-ӧ лоас районын турун урожай да уна-ӧ позьны кутас заготовитны, а сыкӧд тшӧтш тӧдмавны, дона-ӧ сувтас турун видзанін стрӧитӧм либӧ турун прессуйтан пункт оборудуйтӧм да сылы колана инвентар лӧсьӧдӧм сы серти, нуӧм вылӧ али сэні вердӧм вылӧ кутас нуӧдсьыны заготовкаыс.
Татшӧм уджсӧ кокньӧдӧм могысь водзынджык лоӧ сетӧма сметаяс турун видзанінъяс да турун прессуйтан пунктъяс оборудуйтӧм вылӧ, сооруженньӧяслысь да машинаяслысь донсӧ индалӧмӧн.
Став уджлысь дон арталӧм лоӧ заготовка организуйтӧмын ёнджыка сложнӧй да ответственнӧй торйӧн. Рӧскодъяслысь став составнӧй часьтъяссӧ колӧ гӧгӧрбок зэв бура артавны. Турунлысь став асдонсӧ тэчӧм-арталӧм вылӧ колӧ босьтны куим пӧлӧс рӧскодъяс:
1) уна-ӧ сулалӧ рассыпнӧй турун да постояннӧй видзанінӧдз либӧ прессуйтан пунктӧдз сійӧс кыскалӧм;
2) донаӧ сувтас переработкалӧн став пӧлӧс уджыс, вагонӧдз либӧ баржа вылӧдз турунсӧ вайӧмӧн;
3) дона-ӧ сувтас места вылӧдз турунсӧ нуӧм (транспорт), сідзжӧ вузаланінын турун видзӧм да разӧдӧм (юклӧм) кузя рӧскодъяс.
Ёнджыка вежласьны вермас рассыпнӧй турунлӧн сулалан доныс (асдонлӧн медводдза часьтыс). Дон вежсьӧм вылӧ вермасны лоны уна помкаяс: пуктысян места (район), кад, гожся условйӧяс (поводдя, кутшӧм урожай), заготовитан сезон, ыджыд-ӧ спрос да уна-ӧ вузӧс турун. Медся вежласьтӧмӧн (чорыдӧн) колӧ лыддьыны транспорт кузя рӧскодъяс, сӧмын колӧ тӧдны нуан расстоянньӧ да лючки используйтны транспорт.
Сметаын центральнӧй часьтӧн колӧ лыддьыны прессуйтӧмлысь асдон арталӧм. Кӧть и уна пӧлӧс организацияяслӧн (госорганъяслӧн, колхозъяслӧн да сідзи водзӧ) овлӧны организационнӧй уджын кутшӧмакӧ торъялӧмъяс, век жӧ позьӧ босьтны асдон арталігӧн ёнджыка лӧсялана шӧр нормаяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧма уна пӧлӧс организацияяслысь босьтӧм турун заготовитан опыт серти. Но вайӧдны тайӧ нормасӧ паськыда пӧльзуйтчан ӧтсяма шкалаӧ — сьӧкыд. Та понда ми сетам тані пример вылӧ некымын норма, кодъясӧс лӧсьӧдӧма уна пӧлӧс организацияясӧн да не ӧти кадӧ, сӧмын найӧс оз позь лыддьыны обязательнӧй да точнӧй нормаясӧн да оз ков дзик сідзи применитны практика вылын. Быд колігӧн тайӧ нормаяссӧ колӧ проработайтны да лӧсьӧдны местнӧй условйӧяс серти.
Тані медвойдӧр оз ков ӧткодьӧн лыддьыны первичнӧй производственнӧй коллективын калькуляция вӧчан ног (методъяс), кӧні кутшӧмсюрӧ рӧскодъясысь позьӧ мынтӧдчыны уджалысьяслысь труд используйтӧмӧн, да ыджыд совхозлы либӧ госорганлы калькуляция вӧчан ног, кодъяс организуйтӧны турун заготовитӧм ыджыдаӧн. Тайӧ мӧд группа организацияяслы (гырысь совхозъяслы либӧ госорганъяслы) калькуляция вӧчӧм сложнӧйджык. Тані донъяссӧ босьталӧма 1930 вося калькуляцияысь. Сы понда колӧ вӧчавны кутшӧмсюрӧ веськӧдлӧмъяс да вежлалӧмъяс, но позьӧ пӧльзуйтчыны сійӧн кыдз примернӧйӧн.
Рассыпнӧй турунлӧн дон заготовитан пунктӧдз вайӧмӧн
Сійӧ кӧ артавсьӧ, шуам, 1 шайт 50 урсянь 2 шайт да 50 урӧдз центнерысь, чорыд донӧн ньӧбӧм вылӧ ковмас бура уна сьӧм. Сы понда ковмас сюйны рӧскоднӧй сметаӧ прӧчент мынтӧм.
Мӧд группаӧ пырӧ прессуйтан пунктӧ вӧлӧн турун кыскалӧм кузя рӧсход. Тайӧ рӧсходлӧн ыдждаыс вермас зэв ёна вежласьны, водзвыв буретша артавны он вермы. Но колӧ следитны, медым тайӧ рӧскодъясыс мунісны ньӧбан либӧ рӧщӧтайтан дон чинтӧм весьтӧ (кодӧс босьтӧ ачыс турун пуктысьыс). Обычнӧя тайӧ сідзи и овлӧ: кымын ылынджык кӧрт туйсянь либӧ юсянь, сымын улын рассыпнӧй турунлӧн доныс.
Нуны шогмана выйӧдз турун лӧсьӧдӧм кузя став рӧскодъяс лоӧны татшӧмӧсь: 1) прессуйтӧм кузя рӧскодъяс, 2) накладнӧй рӧскодъяс, 3) организационнӧй рӧскодъяс. Ставыс куим пӧлӧс рӧскод.
1. Прессуйтӧм кузя рӧскодъяс овлӧны татшӧмӧсь: уджалысьясӧс медалӧм вылӧ, машинаяс ремонтируйтӧм вылӧ да киссьӧм весьтӧ (амортизация) да прессуйтчан сутуга ньӧбӧм вылӧ. Водзынджык лоӧ подробнӧя индалӧма быд пӧлӧс рӧскод кузя детальнӧй показательяс (уна-ӧ позьӧ вӧчны рӧскод) турун заготовитан медся главнӧй районъяс кузя юклӧмӧн (1930 вося тӧдмӧдъяс серти), а ӧні сӧмын висьталам, мый вӧла да механическӧй прессъясӧн уджалӧмӧн тайӧ рӧскодыс сувтас 46-сянь 60 урӧдз быд центнерысь. Киӧн прессуйтан дон чинӧ 42 урӧдз.
2. Накладнӧй рӧскодъясӧ пырӧны:
а) прессуйтігӧн турун чинӧм (сійӧ пыр овлӧ) — 3,6 урсянь 6,1 урӧдз центнер вылӧ;
б) вагон-баржа дорӧ кыскалӧм да сэтчӧ грузитӧм ылӧсас 12,2 урсянь 18,0 урӧдз центнер вылӧ;
в) кӧрт туй вывса сборъяс — 8,8 ур;
г) транспорт вылӧ договоръяс вӧчӧм (реквизит, видзӧд турун кыскалӧм йылысь юкӧд) — 16,18 ур центнер вылӧ;
д) инспектированньӧ кузя да мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс.
Став тайӧ рӧскод чукӧрыс босьтас 45 урсянь 54 урӧдз.
3. Организационнӧй рӧскодъяс:
а) аппарат видзӧм, служащӧйяслы уджалан дон мынтӧм 9 урсянь 15 урӧдз;
б) конторскӧй рӧскодъяс — 0,5-сянь 2,0 урӧдз;
в) помещенньӧ содержитӧм — 1,7-сянь 3,9 урӧдз;
г) командировкаяс — 1,5-сянь 3,0 урӧдз;
д) налогъяс — 7,4 ур;
е) мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс — 12,5 ур центнер вылӧ.
Став организационнӧй рӧскодъяс лоӧны 34,0-сянь 45,3 урӧдз.
Сыысь кындзи, заготовка нуӧдысь организацияяс вермӧны содтыны аслыныс пӧльза вылӧ 14,5-сянь 25,0 урӧдз, местнӧй условйӧяс серти.
Та ногӧн, турун переработайтӧм кузя став рӧскодыс, НКТрудӧн сетӧм 1930 вося тӧдмӧдъяс серти, лоӧ 1 шайт да 52 урсянь 1 шайт да 75 урӧдз, а 1931 вося тӧдмӧдъяс серти артавсьӧ 1 шайт да 65 урсянь 2 шайт да 14 урӧдз.
Асдон арталӧм
Торъя районъяслы разнӧй сорт турун вылӧ калькуляция (асдон арталӧм) вӧчӧма со кутшӧм ногӧн:
Торъя районъясын турун заготовитӧм кузя рӧскодъяс арталӧм (примернӧй калькуляция, лыддьӧма, уръясӧн, донсӧ босьтӧма 1930 восяӧс)
Наркомснаблӧн 1931 воын вӧлі лӧсьӧдӧма Союзпромкормлы со кутшӧм рӧскод вӧчан нормаяс:
1. Общӧй да админ.-управленческӧй рӧскодъяс .... 43,0 ур.
2. Удждысьӧм да убыль .... 10,0 ур.
3. Прессуйтчӧм .... 60,0 ур.
4. Грузитчӧм кузя операционнӧй рӧскодъяс .... 29,0 ур.
Ставыс 142,0 ур.
Уръясӧн центнер вылӧ арталӧмӧн рӧскодъяслы калькуляция вӧчан ног ёнджыка паськалӧма дай точнӧйджык, но мукӧддырйи артавлӧны сідзжӧ прӧчент лыдӧн, коді босьтсьӧ заготовитан дон дінӧ. Прӧчент лыдӧн арталӧмӧн кокньыдджык тӧдны быд пӧлӧс рӧскодлысь ыдждасӧ (калькуляция пытшкӧсса отношенньӧ). Тані вайӧдам пример вылӧ тшӧтш сэтшӧм арталан ногсӧ.
Турун заготовитӧм кузя накладнӧй рӧскодъяс прӧчент лыдӧн арталӧм (прӧчентыс босьтсьӧ заготовит. дон дінӧ)
І. Организационнӧй рӧскодъяс прӧч. лыд:
1. Штат содержитӧм (жалованньӧяс)...................1,20
2. Соцстрахованньӧ......... 0,22
3. Месткомӧ торйӧдӧмъяс.............................. 0,02
4 Центральнӧй аппарат содержитӧм....................... 1,29
5. Канцелярскӧй рӧскодъяс........................... 0,15
6. Пӧжарысь видзчысян мероприяттьӧяс ................0,25
7. Инспектируйтӧм...................................0,25
8. Конвен. сбор........... .....................0,01
9. Мукӧд пӧлӧс сборъяс.............................. 0,02
10. Удждӧм капитал вылӧ прӧчент ..........................0,50
11. Поштӧвӧй рӧскодъяс..............................0,01
12. Деньгаяс ысталӧм................................0,03
13. Командировкаяс да туйвывса рӧскодъяс (разъездн.) 0,05
14. Культпросвет.....................................0,01
15. Водзвыв тӧдтӧм рӧскодъяс..........................0,01
16. Войся охрана да би лӧсьӧдӧм (освещенньӧ) .... 0,50
4,32%
ІІ. Турун прессуйтӧм прӧч. лыд:
1. Уджалан вын.......................................14,00
2. Соцстрах да союз................................1,82
3 Месткомӧ торйӧдӧмъяс ...............................0,14
4. Вӧвъяс...........................................6,00
5. Сутуга ньӧбӧм.....................................5,00
6. Мавтчан да сотчан материалъяс....................0,04
27,00 %
ІІІ. Помещенньӧяс кӧртмалӧм
1. Пыр вӧдитчан склад кӧртмалӧм.....................1,00
2. Контора улӧ помещенньӧ кӧртмалӧм ....... 1,00
2,00%
ІV. Амортизация (киссьӧм весьтӧ бергӧдӧм)
1. Асшӧр складысь амортизационнӧй....................10,00
2. Асшӧр капиталӧн вӧдитчӧм вылӧ прӧчент............6,00
3. Инвентарысь амортизац............................. 1,50
4. Текущӧй ремонт..................................1,00
5. Удждӧм капиталӧн вӧдитчӧм вылӧ прӧчент ...........0,50
6. Прессъясысь амортизац............................. 1,25
7. Вескиясысь амортизац. да клейма..................1,25
21,50%
V. Утруска
1. Вӧдитчигӧн турунлӧн естествен. чинӧм 2,00
2. Кык тӧлысь видзигӧн косьмӧмла чинӧм.................4,00
3. Грузитігӧн чирссьӧм да косьмӧм.......................1,00
7,00%
VІ. Страховка......................................1,00
1,00%
VІІ. Кыскалӧм да грузитӧм прӧч. лыд:
1. Станция дорӧдз кыскӧм............................1,00
2. Вагонӧ (баржаӧ) грузитӧм........... .............2,50
3. Кӧрт туй вывса рӧскодъяс............................2,50
6,00 %
VІІІ. Тӧварнӧй разница
1. Заготовительлӧн наложенньӧ (содтӧд босьтӧм) .... 7,00